Podobnie jak w przypadku sankcji karnych, ustawodawca wyłączył z kosztów uzyskania przychodów finansowe kary administracyjne i opłaty o takim charakterze, w wielu wypadkach czyniąc to wprost w przepisach ustaw podatkowych.
Do kosztów uzyskania przychodów nie mogą zatem zostać zaliczone:
1) odsetki za zwłokę z tytułu nieterminowych wpłat należności budżetowych i innych należności, do których stosuje się przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
Chodzi tu o niewpłacone w terminie podatki (zaliczki na podatek) oraz inne należności, do których mają zastosowanie przepisy Ordynacji podatkowej.
Stawka odsetek za zwłokę wynosi 200% podstawowej stopy oprocentowania kredytu lombardowego, ustalanej zgodnie z przepisami o Narodowym Banku Polskim, i ulega obniżeniu lub podwyższeniu w stopniu odpowiadającym obniżeniu lub podwyższeniu podstawowej stopy oprocentowania kredytu lombardowego, poczynając od dnia, w którym stopa ta uległa zmianie. O ile te odsetki – na mocy wyraźnego wyłączenia – nie mogą stanowić kosztu uzyskania przychodu, o tyle kosztem takim jest opłata prolongacyjna pobierana od należności, których termin płatności został odroczony lub też płatność ich została rozłożona na raty.
2) koszty egzekucyjne związane z niewykonaniem zobowiązań
Dotyczy to wszelkiego rodzaju kosztów egzekucyjnych – związanych z niewykonaniem zarówno zobowiązań cywilnoprawnych, jak i administracyjnych oraz karnych (w tym karnych skarbowych). Nie należy przy tym mylić tych kosztów z odsetkami za zwłokę w związku z niewykonaniem danego zobowiązania.
3) kary, opłaty i odszkodowania oraz odsetki od tych zobowiązań z tytułu:
a) nieprzestrzegania przepisów w zakresie ochrony środowiska
Podstawowymi przepisami regulującymi problematykę ochrony środowiska są przepisy ustawy z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska. Zgodnie z art. 284 tej ustawy podmiot korzystający ze środowiska ustala we własnym zakresie wysokość należnej opłaty i wnosi ją na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego. Natomiast osoby fizyczne niebędące przedsiębiorcami ponoszą opłaty za korzystanie ze środowiska w zakresie, w jakim korzystanie wymaga pozwolenia na wprowadzanie substancji lub energii do środowiska oraz pozwolenia wodnoprawnego na pobór wód w rozumieniu przepisów ustawy – Prawo wodne.
Górne stawki powyższych opłat zostały określone przez ustawodawcę w ustawie, a do określenia jednostkowej stawki tych opłat oraz jej zróżnicowania według wymienionych w przepisach kryteriów upoważniona została Rada Ministrów.
Ponieważ opłaty takie u przedsiębiorcy są niewątpliwie związane z działalnością gospodarczą i są ponoszone za korzystanie ze środowiska w granicach ustanowionych norm, to na zasadach ogólnych stanowią koszt uzyskania przychodu.
Opłaty za korzystanie ze środowiska mogą zostać zaliczone do tych kosztów już z chwilą ich naliczenia (por. pismo Ministerstwa Finansów z 22 września 1993 r. nr PO 3-HS-722-619/93), wydane co prawda na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów, lecz zachowujące swoją aktualność również w obecnym stanie prawnym.
W przypadkach określonych w ustawie za nieprzestrzeganie jej wymogów nałożone zostały podwyższone opłaty oraz kary. I tak np. opłaty podwyższone o 100% ponosi podmiot korzystający ze środowiska w przypadku braku wymaganego pozwolenia na wprowadzanie do powietrza gazów lub pyłów oraz na pobór wód lub wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi. Z kolei za składowanie odpadów bez uzyskania decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska odpadów podmiot korzystający ze środowiska ponosi opłaty podwyższone – w wysokości 0,05 jednostkowej stawki opłaty za umieszczenie odpadów na składowisku za każdą dobę składowania, natomiast w przypadku składowania odpadów w miejscu na ten cel nieprzeznaczonym opłaty podwyższone wynoszą 0,1 jednostkowej stawki opłaty za umieszczenie odpadów na składowisku za każdą dobę składowania, a opłata w wysokości 0,15 jednostkowej stawki jest nakładana za pozbycie się odpadów nad brzegami zbiorników wodnych, zwłaszcza w strefach ochronnych ujęć wód i na terenach wypływu wód z warstw wodonośnych, na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody lub na terenach leśnych albo uzdrowiskowych lub na terenach przeznaczonych na cele rekreacyjno-wypoczynkowe. Najwyższa, bo w wysokości 100-krotnej jednostkowej stawki, opłata nakładana jest za pozbycie się odpadów do śródlądowych wód powierzchniowych i podziemnych, morskich wód wewnętrznych lub wód morza terytorialnego.
Ustawa przewiduje też szereg kar wymierzanych przez organy kontroli za nieprzestrzeganie jej przepisów, przy czym górne stawki tych kar zostały określone wprost w tej ustawie, natomiast Rada Ministrów została upoważniona do określenia wysokości jednostkowych stawek kar za dopuszczenie się przekroczenia dopuszczalnych wielkości.
Kara może zostać zatem wymierzona w przypadku wprowadzania gazów lub pyłów do powietrza lub też poboru wód – w wysokości 10-krotnej wielkości jednostkowej stawki opłat. Natomiast za składowanie odpadów z naruszeniem warunków dotyczących rodzaju i sposobów składowania odpadów, określonych w decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska, lub magazynowanie odpadów z naruszeniem decyzji określającej miejsce i sposób magazynowania odpadów wymierza się karę w wysokości 0,1 jednostkowej stawki opłaty za umieszczenie odpadów na składowisku za każdą dobę składowania.
Kwoty opisanych wyżej opłat podwyższonych oraz kar nakładanych przez organy kontroli (marszałka województwa albo wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska) mające charakter sankcji za nieprzestrzeganie przepisów w zakresie ochrony środowiska nie stanowią kosztów uzyskania przychodów.
b) niewykonania nakazów właściwych organów nadzoru i kontroli dotyczących uchybień w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy
Przepisy prawa pracy nakładają na pracodawcę odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Pracodawca jest więc obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
W szczególności pracodawca jest obowiązany:
1) organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
2) zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń,
3) zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy,
4) zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.
Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami są obowiązani znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bhp.
W razie wykrycia w trakcie kontroli uchybień w dziedzinie bhp na pracodawcę może zostać nałożona sankcja finansowa. Kwoty uiszczonej z tego tytułu pracodawca nie może jednak zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów.
4) dodatkowa opłata produktowa, o której mowa w art. 17 ust. 2 ustawy z 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej
Opłata produktowa jest obliczana i wpłacana za opakowania w przypadku wprowadzania na rynek krajowy produktów w tych opakowaniach, a także w przypadku wprowadzania na rynek krajowy akumulatorów niklowo-kadmowych, ogniw i baterii galwanicznych, opon, lamp wyładowczych oraz olejów smarowych, wymienionych w załącznikach nr 1–3 do ustawy. Oblicza się ją jako iloczyn stawki opłaty i różnicy pomiędzy wymaganym a osiągniętym poziomem odzysku (recyklingu), przeliczonej na wielkość wyrażoną w masie albo ilości produktów lub opakowań, z wyłączeniem przedsiębiorcy wprowadzającego na rynek krajowy akumulatory ołowiowe (kwasowe).
Obowiązek wpłacenia obliczonej w powyższy sposób opłaty produktowej powstaje na koniec roku kalendarzowego. Wpłaty należy dokonywać na odrębny rachunek bankowy urzędu marszałkowskiego do 31 marca roku kalendarzowego następującego po roku, którego opłata dotyczy.
W razie stwierdzenia, że przedsiębiorca lub organizacja, pomimo ciążącego na nich obowiązku, nie dokonały wpłaty opłaty produktowej lub dokonały wpłaty w wysokości niższej od należnej, marszałek województwa wydaje decyzję, w której określa wysokość zaległości z tytułu opłaty produktowej wraz z odsetkami za zwłokę naliczonymi od następnego dnia po upływie terminu płatności. W przypadku niewykonania powyższej decyzji marszałek województwa ustala, w drodze decyzji, dodatkową opłatę produktową w wysokości odpowiadającej 50% kwoty niewpłaconej opłaty produktowej. Nie stanowi ona kosztu uzyskania przychodu.
Zaznaczyć należy, że wyłączenie z kosztów dotyczy jedynie dodatkowej opłaty produktowej. Poniesiona podstawowa opłata produktowa stanowi koszt uzyskania przychodów na zasadach ogólnych.
5) kwoty dodatkowe, które zgodnie z przepisami o cenach podlegają wpłaceniu do budżetu państwa
Przedsiębiorca, który nie obniżył ceny w przypadkach wymienionych w przepisach ustawy z 5 lipca 2001 r. o cenach (np. w razie pogorszenia jakości towaru lub stwierdzenia jego wad) lub stosował ceny albo marże handlowe z naruszeniem przepisów ustawy i w ten sposób osiągnął kwotę nienależną, jest obowiązany do jej zwrotu kupującemu.
Jeżeli właściwy organ nadzoru uprawniony, z mocy odrębnych przepisów, do kontroli cech (właściwości) towarów lub organ kontroli uprawniony, z mocy odrębnych przepisów, do badania prawidłowości stosowania cen i marż handlowych stwierdzą po rozpoczęciu kontroli, że kwota nienależna nie została zwrócona kupującemu, przedsiębiorca jest obowiązany, niezależnie od zobowiązania wobec kupującego, wpłacić do budżetu państwa kwotę dodatkową w wysokości 150% kwoty nienależnej. Obowiązek wpłaty do budżetu kwoty dodatkowej ciąży na przedsiębiorcy również wtedy, gdy zwrócił on kupującemu kwotę nienależną po rozpoczęciu kontroli.
6) kwoty dodatkowe opłat rocznych za niezabudowanie bądź niezagospodarowanie gruntów w określonym terminie, wynikającym z przepisów o gospodarce nieruchomościami
W umowie o oddanie nieruchomości gruntowej w użytkowanie wieczyste ustala się sposób i termin jej zagospodarowania, w tym termin zabudowy. W razie niedotrzymania tych terminów właściwy organ może wyznaczyć termin dodatkowy. W przypadku niedotrzymania tych terminów mogą zostać ustalone, niezależnie od opłat z tytułu użytkowania wieczystego, dodatkowe opłaty roczne obciążające użytkownika wieczystego. Wysokość dodatkowej opłaty rocznej wynosi 10% wartości nieruchomości gruntowej określonej na dzień ustalenia opłaty za pierwszy rok, po bezskutecznym upływie terminu jej zagospodarowania ustalonego w umowie lub decyzji. Za każdy następny rok opłata podlega zwiększeniu o dalsze 10% tej wartości i jest ustalana przez właściwy organ w drodze decyzji. Obowiązek ponoszenia dodatkowych opłat rocznych powstaje od 1 stycznia roku następującego po bezskutecznym upływie terminów zagospodarowania nieruchomości gruntowej ustalonych w umowie lub decyzji. Opłaty za dany rok wnosi się w terminie do 31 marca każdego roku.
7) wpłaty, o których mowa w art. 21 ust. 1 i w art. 23 ustawy o rehabilitacji zawodowej
Pracodawca zatrudniający co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy jest obowiązany (z wyjątkami określonymi w przepisach ustawy) dokonywać miesięcznych wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), w wysokości kwoty stanowiącej iloczyn 40,65% przeciętnego wynagrodzenia i liczby pracowników odpowiadającej różnicy między zatrudnieniem zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości 6% a rzeczywistym zatrudnieniem osób niepełnosprawnych. Wpłata ta nie stanowi kosztu uzyskania przychodu.
Kosztu tego nie stanowi również wpłata na Fundusz w wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za pracownika, dokonywana przez pracodawcę, który nie wydzielił lub nie zorganizował w przepisanym terminie stanowiska pracy dla osoby, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku.
8) opłaty sankcyjne które zgodnie z odrębnymi przepisami podlegają wpłacie do budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego
Trzeba podkreślić, że jeśli dana kara lub opłata o charakterze sankcyjnym nie została wymieniona w katalogu wydatków niestanowiących kosztów uzyskania przychodów, nie oznacza to, że do kosztów tych może zostać zaliczona. Intencją ustawodawcy było bowiem pozbawienie możliwości uznania za koszty uzyskania przychodu kwot będących finansową represją za działania sprzeczne z prawem. Przeciwne stanowisko prowadziłoby przecież do swoistego „premiowania” tych negatywnych postaw, a łamiący prawo podatnicy otrzymywaliby nagrodę za swoje zachowanie, co byłoby nie do pogodzenia z zasadą praworządności.
Anna Welsyng-Zielony
Podstawy prawne
• ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych – j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176; ost.zm. Dz.U. z 2004 r. Nr 210, poz. 2135
• ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych – j.t. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654; ost.zm. Dz.U. z 2004 r. Nr 210, poz. 2135