Warunkiem nabycia prawa do renty rodzinnej przez wdowę (wdowca) jest, poza spełnieniem przesłanek określonych w art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, pozostawanie przez małżonków do dnia śmierci jednego z nich w stanie faktycznej wspólności małżeńskiej (art. 70 ust. 3 tej ustawy).
Ciężar dowodu niepozostawania w tej wspólności spoczywa na organie rentowym (uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 26 października 2006 r., III UZP 3/06 – zasada prawna).
Renta rodzinna przysługuje – zgodnie z art. 67 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (DzU z 2004 r. nr 39, poz. 353 ze zm.) – członkom rodziny zmarłego, którymi są:
• dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
• przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
• małżonek (wdowa i wdowiec),
• rodzice.
W przypadku wdowy jednym z istotnych warunków uzyskania prawa do renty jest również pozostawanie we wspólności małżeńskiej. Warunek ten nie jest wprost wyrażony w przepisach – orzecznictwo sądów ubezpieczeniowych przyjmuje bowiem, że pozostawanie we wspólności daje wdowie prawo do renty rodzinnej po spełnieniu następujących warunków:
• gdy w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy, albo
• wychowywała co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnionego do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło wieku 16 lat (bądź 18 lat – jeżeli kształci się w szkole), lub
• jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.
Gdy tej wspólności małżeńskiej nie ma, wdowa musi spełnić dodatkowy warunek – powinna mieć ustalone wyrokiem lub ugodą sądową prawo do alimentów od zmarłego (art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).
Fakt pozostawania we wspólności małżeńskiej ma więc ogromny wpływ na uprawnienie do renty rodzinnej. Jednak o to, czym właściwie jest wspólność małżeńska, spierali się już od dłuższego czasu teoretycy i sądy. Termin ten nie występuje w żadnej innej ustawie, w szczególności nie definiuje go ani ustawa o emeryturach i rentach z FUS, ani Kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r.o.). Jednoznacznej odpowiedzi nie był w stanie udzielić nawet Sąd Najwyższy.
W niektórych orzeczeniach pojęcie to traktowano jako pewien stan – faktycznej i realnej więzi istniejącej między małżonkami, która charakteryzuje się nie tylko formalnym pozostawaniem w związku małżeńskim w rozumieniu przepisów k.r.o., ale i wspólnym zamieszkiwaniem, prowadzeniem razem gospodarstwa domowego, wspólnym pożyciem, czyli rzeczywistą więzią fizyczną, duchową i gospodarczą między małżonkami (wyrok Sądu Najwyższego z 23 maja 2000 r., II UKN 552/99, OSNP 2001/22/673). Jednak od około pięciu lat w orzecznictwie zaczęła przybierać na sile tendencja kładąca nacisk wyłącznie na formalną stronę związku małżeńskiego. Wspólnością według tej wykładni jest przede wszystkim wspólność majątkowa, a bez znaczenia są osobiste więzi między małżonkami (wyrok z 12 czerwca 2002 r., II UKN 443/01). Wspólność może więc ustać wyłącznie na skutek formalnego rozwodu lub separacji, a nie tylko z powodu faktycznego rozpadu pożycia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25 listopada 2004 r., I UK 17/04, OSP 2005/12/140).
Aby rozwiać powyższe wątpliwości i ujednolicić wykładnię, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wystąpił z następującym pytaniem prawnym do Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych:
„Czy warunkiem wystarczającym do nabycia prawa do renty rodzinnej na podstawie art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest, poza spełnieniem przesłanek wyraźnie w nim wskazanych, pozostawanie w związku małżeńskim, niezależnie od faktycznych więzi istniejących między małżonkami, czy dodatkowo, pozostawanie we „wspólności małżeńskiej”, a jeśli tak, to czy termin ten może być rozumiany jako stan faktyczny, odpowiadający znaczeniu „wspólnego pożycia” na gruncie art. 23 k.r.o., czy też stan prawny odpowiadający znaczeniu małżeńskiej wspólności majątkowej?”
Rozpatrujący sprawę skład rozszerzony Sądu Najwyższego uznał, że przez „wspólność małżeńską” należy rozumieć przede wszystkim wspólnotę faktyczną – podobnie jak to rozumiały składy orzekające Sądu Najwyższego w przedstawionych wyżej wczesnych orzeczeniach z 1997 r. i 2000 r. Termin ten należy rozpatrywać w kontekście celu, jaki ma spełniać renta rodzinna. Celem tym jest przede wszystkim utrzymanie wdowy i innych członków rodziny, z którymi zmarły był związany. Dlatego „wspólność małżeńska” to coś więcej niż wyłącznie wspólność majątkowa.
Należy jednak przyjąć, że zawarcie małżeństwa oznacza domniemanie istnienia wspólności małżeńskiej. W praktyce organ rentowy (ZUS), w razie sporu o przyznanie renty rodzinnej, powinien przedstawić dowody obalające to domniemanie.
Warto wspomnieć, że Sąd Najwyższy nadał opisywanej uchwale rangę zasady prawnej. Takie orzeczenie ma „zwiększoną moc”. Zgodnie z art. 62 § 1 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (DzU nr 240, poz. 2052 ze zm.), jeżeli jakikolwiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, musi przedstawić powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia pełnemu składowi danej izby. Natomiast w przypadku sądów niższych instancji istnieje duże prawdopodobieństwo, że ich wyroki sprzeczne z opisywaną uchwałą zostaną uchylone.
Monika Kozakiewicz
specjalista w zakresie prawa pracy