Odwołanie darowizny po terminie nic nie da. Obdarowana pobiła i wyzywała darczyńców a i tak nie była to rażąca niewdzięczność: sądy są nieugięte

• Kiedy można odwołać darowiznę? I kiedy nie można odwołać darowizny?
• Odwołanie darowizny po terminie nic nie da. Obdarowana pobiła i wyzywała darczyńców a i tak nie była to rażąca niewdzięczność: sądy są nieugięte
• Stan faktyczny sprawy: odwołanie darowizny
• Odwołanie darowizny: skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego
• Dlaczego termin roczny na odwołanie darowizny?
• Umowa darowizny wytwarza stosunek etyczny między darczyńcą a obdarowanym i rodzi po stronie obdarowanego moralny obowiązek wdzięczności

Kiedy można odwołać darowiznę? I kiedy nie można odwołać darowizny?

W zakresie przesłanek i terminów odwołania darowizny jasno określone są zasady w przepisie art. 899 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (t.j. Dz.U. z 2025 r. poz. 1071, dalej jako: KC). W przepisie mowa m.in o przebaczeniu czy odwołaniu przez spadkobierców, jak i co najważniejsze o terminie. Uszczegóławiając, zgodnie z:

• § 1. Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
• § 2. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.
• § 3. Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Przepis ten daje darczyńcy zaledwie rok od dnia, w którym dowiedział się o niewdzięcznym zachowaniu obdarowanego, na złożenie stosownego oświadczenia woli. Po upływie tego terminu uprawnienie wygasa bezpowrotnie, niezależnie od tego, jak drastyczne były czyny obdarowanego.

Na tle tego przepisu toczyła się jakiś czas temu ciekawa sprawa w Sądzie Apelacyjnym ale i w Sądzie Najwyższym. Darczyńcy przegrali, bo nie dochowali ustawowego terminu.

Odwołanie darowizny po terminie nic nie da. Obdarowana pobiła i wyzywała darczyńców a i tak nie była to rażąca niewdzięczność: sądy są nieugięte

Instytucja odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego stanowi wyjątkowy instrument ochrony interesów darczyńcy, ale – jak pokazuje najnowsze orzecznictwo – jego skuteczne wykorzystanie wymaga nie tylko dowodów niewłaściwego zachowania, ale przede wszystkim zachowania ścisłego terminu przedawnienia. Sąd Najwyższy w swoim ostatnim rozstrzygnięciu po raz kolejny podkreślił, że rok na odwołanie to termin bezwzględny, którego nie wydłuża nawet fakt, że niewdzięczność przybrała formę przestępstwa z użyciem przemocy.

Stan faktyczny sprawy: odwołanie darowizny

Przedmiotem sporu była nieruchomość przekazana przez powodów na rzecz bliskiej krewnej. Początkowo transakcja przebiegła bez zakłóceń, ale po kilku latach darczyńcy zdecydowali się na odwołanie darowizny i wystąpili na drogę sądową, domagając się zwrotu praw własności. Głównym argumentem przemawiającym za odwołaniem było pobicie jednego z darczyńców przez obdarowaną, czego potwierdzeniem był prawomocny wyrok skazujący wydany w czerwcu 2017 roku. Dodatkowo powodowie wskazywali na kolejne wykroczenia ze strony kobiety, które miały miejsce już po wspomnianym orzeczeniu karnym.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny zostało złożone dopiero w lipcu 2021 roku, co oznaczało znaczną – sięgającą kilka lat – zwłokę albo opóźnienie (to zależy) w reakcji na niewdzięczne zachowanie. Pomimo to Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo i nakazał obdarowanej zwrot nieruchomości, uznając, że przesłanki do odwołania zostały udowodnione. W ocenie sądu pierwszej instancji, rażąca niewdzięczność w postaci przemocy fizycznej wystarczała do uwzględnienia roszczenia, nawet przy tak znacznym opóźnieniu w złożeniu oświadczenia.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku, rozpatrując odwołanie pozwanej, całkowicie zmienił zaskarżone orzeczenie. Apelacja wskazała na fundamentalny błąd w rozumowaniu sądu pierwszej instancji: wyrok skazujący obdarowaną za pobicie zapadł w 2017 roku, podczas gdy oświadczenie o odwołaniu darowizny złożono dopiero w 2021 roku, czyli po upływie znacznie więcej niż rok od momentu, gdy powodowie powinni być świadomi niewdzięczności.

Odwołanie darowizny: skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego

Niezadowoleni z wyniku sprawy powodowie wnieśli skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego, zarzucając Sądowi Apelacyjnemu m.in. nieprawidłowe przeprowadzenie postępowania dowodowego, w szczególności zaakceptowanie jako dowodu oświadczeń pozwanej z rozprawy bez formalnego przesłuchania jej jako strony. Ten zarzut procesowy miał uzasadniać potrzebę merytorycznego rozpoznania sprawy przez najwyższą instancję. Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do dalszego rozpoznania, wskazując na fundamentalne błędy w zarzutach strony powodowej. W uzasadnieniu podkreślono, że w postępowaniu kasacyjnym nie można prowadzić polemiki z ustaleniami faktycznymi sądu drugiej instancji, jeśli nie wykazano rażącego naruszenia prawa. Skoro powodowie mieli obowiązek wykazania przesłanek odwołania darowizny, a zgromadzony materiał dowodowy jednoznacznie wskazywał na przekroczenie rocznego terminu, dowód z przesłuchania pozwanej nie był niezbędny do ustalenia kluczowych okoliczności sprawy.

Co więcej, Sąd Najwyższy zgodził się z oceną sądu drugiej instancji co do późniejszych e-maili pozwanej, zawierających wulgaryzmy i obraźliwe sformułowania. W ocenie sądów, nie stanowiły one przejawu rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 KC, a jedynie potwierdzały napięte stosunki między stronami, które nie mogą same w sobie uzasadniać odwołania darowizny.

Dlaczego termin roczny na odwołanie darowizny?

Warto odnieść się do tego co mówią i piszą przedstawiciele doktryny prawa cywilnego i spadkowego. I tak, prof. Mariusz Załucki podkreśla, że: "Termin zawity. Ustawodawca przewidział termin jednego roku na odwołanie darowizny. Termin ten nie jest liczony od dnia niegodziwego zachowania obdarowanego, ale od dnia, w którym uprawniony do odwołania darowizny się o tym dowiedział. Upływ terminu oznacza utratę kompetencji do odwołania darowizny. Odwołanie darowizny z przekroczeniem tego terminu jest nieskuteczne. W przypadku więc np. spadkobiercy darczyńcy termin roczny na odwołanie darowizny rozpoczyna swój bieg od dnia, w którym ten spadkobierca dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy (wyr. SA w Gdańsku z 8.3.2017 r., I ACa 711/16, Legalis).

2. Późniejsze zachowanie obdarowanego. W orzecznictwie wyrażono m.in. pogląd, że termin z art. 899 § 3 KC nie jest terminem przedawnienia. Oparty został na założeniu, że jeżeli nie dochodzi do odwołania darowizny w ciągu roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego, to dzieje się tak dlatego, że darczyńca nie odczuł niewdzięczności, przebaczył obdarowanemu lub też zrzekł się prawa do odwołania darowizny. Niemniej jego roszczenie nie przedawnia się, bowiem w sytuacji gdy kolejne, późniejsze zachowanie obdarowanego będzie nosiło znamiona rażącej niewdzięczności, darczyńca ma prawo złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny (wyr. SA w Szczecinie z 27.10.2015 r., I ACa 451/15, Legalis). Pogląd ten należy podzielić.

3. Przebaczenie jako czynność następcza. Nie jest możliwe dokonanie przebaczenia przed wystąpieniem zachowania, które mogłoby stanowić przedmiot przebaczenia. Nie można więc przebaczyć niejako na przyszłość. Takie oświadczenie nie wywołuje jakichkolwiek skutków prawnych." (zob. M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 4, 2024).

Umowa darowizny wytwarza stosunek etyczny między darczyńcą a obdarowanym i rodzi po stronie obdarowanego moralny obowiązek wdzięczności

W jeszcze innym z wyroków, SN podkreśla, że umowa darowizny wytwarza stosunek etyczny między darczyńcą a obdarowanym i rodzi po stronie obdarowanego moralny obowiązek wdzięczności, którego pogwałcenie przez dopuszczenie się ciężkich uchybień, opatrzone jest przewidzianą w art. 898 § 1 KC sankcją prawną w postaci możliwości odwołania darowizny. Rażąca niewdzięczność odnosi się do takiego zachowania obdarowanego polegającego na działaniu lub zaniechaniu, skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, nacechowanego złą wolą obdarowanego. Chodzi nie tylko o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo mieniu darczyńcy, ale także o naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków, wynikających ze stosunków rodzinnych (osobistych), łączących go z darczyńcą. Darowizna może zatem zostać odwołana na podstawie art. 898 § 1 KC także wtedy, gdy wysoce naganne zachowanie obdarowanego skierowane jest bezpośrednio przeciwko osobie bliskiej darczyńcy i dotyka jego odczuć w taki sposób, że usprawiedliwia ocenę postawy obdarowanego jako rażąco niewdzięcznej. Okolicznością świadczącą o rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy może być także krzywda darczyńcy wynikająca z jego cierpień związanych z sytuacją, w której - na skutek nagannych działań obdarowanego - znalazły się osoby najbliższe darczyńcy (zob. teza wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 15 października 2024 r., II CSKP 657/24).