Sporządzenie testamentu ma sens wtedy, gdy spadkodawca nie chce przekazać majątku osobom dziedziczącym z mocy ustawy albo gdy chce przekazać majątek w innych częściach niż wynika to z kodeksu cywilnego.
Polskie prawo opiera się na pierwszeństwie dziedziczenia z testamentu. Oznacza to, że dziedziczenie oparte na ustawie wchodzi w grę tylko wtedy, gdy ktoś nie sporządził testamentu lub gdy żadna z osób, której zamierzano przekazać majątek, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Przesłanki ważności
Reguły sporządzania testamentu określają przepisy. Od ich przestrzegania zależy ważność testamentu. Należy pamiętać, że testament może obejmować rozrządzenie majątkiem tylko jednego spadkodawcy i zakazane są testamenty wspólne, np. małżonków. Nie można także sporządzić testamentu przez pełnomocnika.
Ważność testamentu zależy od spełnienia łącznie kilku przesłanek. Trzeba mieć tzw. zdolność testowania, która oznacza, że sporządzić testament może tylko osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, a więc ukończyła 18 lat lub przed ukończeniem tego wieku zawarła związek małżeński oraz nie została ubezwłasnowolniona. Ocenia się ją w chwili sporządzania testamentu, więc jeśli spadkodawca najpierw sporządził testament, a dopiero za jakiś czas został ubezwłasnowolniony, jego testament zachowa swą ważność.
Testament należy sporządzić zgodnie z wymaganiami ustawowymi. Musi zawierać odpowiednią treść oraz nie być obciążony wadami oświadczeń woli. Jego nieważność zachodzi, gdy wola wyrażona w testamencie została dotknięta wadami oświadczeń woli, takimi jak: stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; działanie pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, oraz testament był sporządzony pod wpływem groźby.
PRZYKŁAD:
UNIEWAŻNIENIE TESTAMENTU NOTARIALNEGO
Spadkodawca w wieku 90 lat w formie testamentu notarialnego przekazał majątek właścicielce domu spokojnej starości, w którym przebywał od 5 lat. Spowodowało to pozbawienie prawa do spadku jego córki, która dziedziczyłaby z mocy ustawy.
Nawet jeśli testament został sporządzony notarialnie, można stwierdzić jego nieważność, gdy spadkodawca w czasie jego sporządzenia znajdował się w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, na przykład z powodu psychozy starczej oraz miażdżycy powodującej zaburzanie psychiczne. Okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stoi na przeszkodzie udowadnianiu jego nieważności. W celu stwierdzenia stanu psychicznego nieżyjącego już spadkodawcy sąd może oprzeć się na opinii biegłego lekarza psychiatry.
Ustanowienie spadkobierców
Powołać do spadku można jedną lub kilka osób, w częściach ułamkowych. Spadkodawca może przekazać majątek osobie fizycznej, jak również prawnej. Może uczynić spadkobiercami dowolne osoby, krewnych czy powinowatych. Spadkobiercę należy wskazać dokładnie, podając jego imię i nazwisko lub określając więzy łączące z daną osobą (mój syn, córka, żona). Jeśli w testamencie spadkodawca przekazał jednej osobie przedmioty majątkowe, które wyczerpują niemal cały spadek, to w razie wątpliwości należy traktować taka osobę jako spadkobiercę powołanego do całego spadku. Można też wskazać kilku spadkobierców, wskazując wielkość ich udziałów. Jeśli nie zostanie to określone, to dziedziczą w częściach równych.
Spadkodawca może pozbawić możliwości dziedziczenia po nim majątku osoby, które dziedziczyłyby na mocy ustawy. Można również pozbawić bliskich możliwości dziedziczenia poprzez sporządzenie testamentu negatywnego, w którym wskazuje się tylko, że wyłącza od dziedziczenia danego spadkobiercę ustawowego. Osoba niepowołana do spadku może ubiegać się o zachowek. Istnieje także możliwość wydziedziczenia. Oznacza ona pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku. Wydziedziczenie może nastąpić tylko z przyczyn określonych w przepisach i powinno być odpowiednio uzasadnione. Podstawą wydziedziczenia może być uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy. Wydziedziczyć można także osobę, która dopuściła się wobec spadkodawcy lub najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Ponadto przyczyną wydziedziczenia może być uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, np. obowiązku alimentacyjnego.
W testamencie można także nałożyć na spadkobiercę obowiązek dokonania na rzecz innej osoby jakiegoś świadczenia, np. zapłacenia jakiejś kwoty pieniędzy. Osoba, na rzecz której uczyniono zapis, nie jest spadkobiercą, lecz ma wobec spadkobiercy roszczenie.
PRZYKŁAD:
JAK WYKONAĆ ZAPIS
Spadkodawca w formie testamentu własnoręcznego przeznaczył dla bratanka jedną czwartą majątku oraz trzy czwarte przekazał siostrzenicy. W testamencie ustanowił zapis na rzecz sąsiada kwoty 5 tys. zł, nie wskazując, kogo obciąża zapis i w jakich częściach. W takiej sytuacji bratanek ma obowiązek zapłacić na rzecz sąsiada jedną czwartą kwoty zapisu, zaś siostrzenica trzy czwarte kwoty.
Spadkodawca może w każdym czasie odwołać cały testament, jak i poszczególne postanowienia. Odwołujący musi mieć w chwili odwołania testamentu zdolność do czynności prawnych. Najłatwiej odwołać testament, niszcząc go lub pozbawiając go cech, od których zależy jego ważność. Można też odwołać testament przez wprowadzenie w nim takich zmian, z których jasno wynika, że został odwołany. Testament można odwołać także przez sporządzenie nowego testamentu. Jeśli natomiast spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że odwołuje poprzedni, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia dawnego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego.
Formy zwykłe
Przepisy odróżniają dwa podstawowe rodzaje testamentów: zwykłe, które mogą być sporządzone w dowolnym czasie, oraz szczególne, które mogą być sporządzone tylko w określonych okolicznościach.
Najprościej przekazać majątek spadkobiercom w formie testamentu własnoręcznego napisanego w całości pismem ręcznym, własnoręcznie podpisanego i opatrzonego datą. Mimo że wymagania dotyczące testamentu własnoręcznego są najłatwiejsze do spełnienia, w praktyce ta forma często staje się przyczyną problemów. Sporządzając go nie można posługiwać się jakimkolwiek urządzeniem do pisania. Można go spisać dowolnym narzędziem (ołówkiem, długopisem) na stałym podłożu.
Własnoręczny podpis
Testament musi być opatrzony własnoręcznym podpisem spadkodawcy, przy czym najlepiej podpisać się pełnym imieniem i nazwiskiem lub przynajmniej nazwiskiem. Podobny skutek wywiera podpisanie się stale używanym pseudonimem. Podpis należy zamieścić pod treścią. Brak własnoręcznego podpisu stanowi często przyczynę nieważności testamentu. Należy także pamiętać o umieszczeniu daty w testamencie. Pozwala ona ustalić, czy spadkobierca miał w chwili sporządzania testamentu zdolność testowania. Ma ona także znaczenie, gdy spadkobierca pozostawił kilka testamentów. Brak daty powoduje zasadniczo nieważność testamentu, jednak w pewnych okolicznościach skutek ten został złagodzony, np. gdy brak daty nie powoduje wątpliwości co do zdolności testowania, co do treści testamentu lub co do wzajemnych stosunków kilku testamentów.
Jednym z testamentów zwykłych jest również testament notarialny, a więc sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego. Daje on spadkodawcy duży stopień bezpieczeństwa, gdyż jest on sporządzony zgodnie z wymaganiami dotyczącymi aktu notarialnego.
Formą zwykłego testamentu jest także testament allograficzny, zwany niekiedy urzędowym. Jest on sporządzany poprzez ustne oświadczenie woli w obecności dwóch świadków wobec osoby pełniącej funkcje publiczne: wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez: spadkodawcę, osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz świadków. Jeśli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole oraz wskazać przyczyny braku podpisu.
W szczególnych okolicznościach
Przepisy przewidują także możliwość przekazania majątku w szczególnych formach, do których zalicza się testament ustny, podróżny czy wojskowy. Ich cechą jest nie tylko to, że można je sporządzić gdy tylko zaistnieją określone przesłanki, ale także to, że moc takiego testamentu jest ograniczona w czasie.
Na przykład testament ustny można sporządzić, gdy nastąpi jedna z okoliczności, tj: obawa rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub znacznie utrudnione. Obawa rychłej śmierci powinna opierać się na pewnych obiektywnych ocenach. A więc można sporządzić w tej formie testament, gdy z wiedzy lekarskiej oraz doświadczenia życiowego wynika, że może nastąpić z powodu choroby lub wypadku rychła śmierć. Okoliczności uniemożliwiające lub utrudniające sporządzenie testamentu to niecodzienne okoliczności niezależne od spadkobiercy (np. powódź) albo takie, które wiążą się z osobą spadkodawcy (np. jego stan zdrowia). Muszą one powodować, że nie ma możliwości sporządzenia testamentu zwykłego lub istnieją znaczące utrudnienia związane z jego sporządzeniem.
Ważne!
Spadkodawca może w każdym czasie odwołać cały testament, jak i poszczególne postanowienia
OPŁATY POBIERANE PRZEZ NOTARIUSZA
- testament - 50 zł
- testament zawierający zapis, polecenie lub pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku - 100 zł
- odwołanie testamentu - 30 zł
- oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku - 20 zł
Wzór testamentu
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
EWA GRĄCZEWSKA-IVANOVA
ewa.graczewska-ivanova@infor.pl
Podstawa prawna- Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93).
- Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej (Dz.U. z 2004 r. Nr 148, poz.1564).