Oskarżyciel posiłkowy jest czynną stroną procesu karnego, co oznacza, że ma prawo np. zadawać pytania oskarżonemu oraz świadkom. Może także złożyć apelację, jeżeli wyrok nie będzie dla niego satysfakcjonujący. Należy jednak pamiętać, że jeżeli oskarżony zostanie uniewinniony, to pokrzywdzony będzie musiał pokryć koszty procesu. Jeżeli zostaliśmy ofiarą przestępstwa, to najpierw powinniśmy zgłosić się na policję lub do prokuratury. Po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego organ ścigania zadecyduje, czy jest potrzeba skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego. Gdy taka decyzja zapadnie, możemy złożyć oświadczenie o przystąpieniu do procesu jako oskarżyciel posiłkowy i działania w nim obok prokuratora lub zamiast niego.
Złożenie oświadczenia
Pokrzywdzony, który chce być czynną stroną procesu karnego, musi złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Ma do tego prawo tylko wówczas, gdy oskarżyciel publiczny, czyli prokurator, wniesie akt oskarżenia do sądu. Oświadczenie musi zostać złożone do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, a więc do pierwszej rozprawy. Jeżeli pokrzywdzony złoży takie oświadczenie, to nawet w sytuacji, gdy prokurator odstąpi od oskarżenia, zachowuje swoje uprawnienia jako oskarżyciel posiłkowy. Trzeba także zaznaczyć, że w przypadku śmierci pokrzywdzonego, w jego prawa jako oskarżyciela posiłkowego mogą wstąpić w każdym stadium postępowania osoby jemu najbliższe. Jeżeli takich osób jest kilka, to przystąpienie jednej z nich do postępowania blokuje udział pozostałych. Kodeks postępowania karnego nie definiuje pojęcia osoby najbliższej. Tak więc sąd sam musi dokonać oceny, czy osoba chcąca wstąpić w prawa oskarżyciela posiłkowego należała do kręgu osób najbliższych pokrzywdzonemu.
Liczba oskarżycieli ograniczona
Zasadą jest, że jeżeli pokrzywdzony złoży w ustawowym terminie wniosek o przystąpienie do postępowania w roli oskarżyciela posiłkowego, sąd ma obowiązek uwzględnić ten wniosek. Może jednakże, gdy jest to konieczne do zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych. Przesłanką do takiej decyzji może być przede wszystkim fakt, że w postępowaniu bierze udział już określona przez sąd liczba oskarżycieli posiłkowych. Na takie postanowienie pokrzywdzonemu nie przysługuje zażalenie. Ponadto sąd może odmówić oskarżycielowi posiłkowemu udziału w procesie, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną. Taka decyzja sądu nie pozbawia jednak pokrzywdzonego przedstawienia sądowi swojego stanowiska. Może on to zrobić w terminie siedmiu dni od daty doręczenia mu postanowienia o niedopuszczeniu do udziału w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Odmowa prokuratora
Jeżeli jesteśmy ofiarą przestępstwa ściganego z urzędu, a prokurator powtórnie, po wcześniejszym uchyleniu przez sąd, wydał postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego lub odmowie jego wszczęcia, mamy prawo do samodzielnego występowania w procesie sądowym w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Działamy wówczas zamiast prokuratora. W takiej sytuacji sami musimy wnieść do sądu akt oskarżenia. Mamy na to miesiąc od doręczenia zawiadomienia o postanowieniu prokuratora w przedmiocie umorzenia lub odmowie podjęcia postępowania przygotowawczego. Jeżeli pokrzywdzony, który samodzielnie popierał oskarżenie, nie żyje, osoby jemu najbliższe mogą, w terminie trzech miesięcy od jego śmierci, złożyć oświadczenie o wstąpieniu w jego prawa jako oskarżyciela prywatnego. Gdy tego nie uczynią, sąd umorzy postępowanie. Trzeba jednak pamiętać, że jeżeli oskarżony zostanie uniewinniony lub postępowanie przez nas wszczęte zostanie umorzone, zostaniemy obciążeni kosztami postępowania.
Samodzielne oskarżenie
W sytuacji, gdy pokrzywdzony chce występować w procesie zamiast prokuratora, musi wnieść do sądu własny akt oskarżenia. Prawo wymaga, aby spełniał on wszystkie wymagania, jakie stawiane są publicznemu aktowi oskarżenia. Jego niezbędnymi elementami są dane oskarżonego, takie jak imię, nazwisko, adres zamieszkania. W akcie należy podać informację o zastosowaniu wobec oskarżonego środka zapobiegawczego. Pokrzywdzony ma obowiązek określić zarzucany oskarżonemu czyn i wskazać czas, miejsce, sposób oraz okoliczności jego popełnienia. W akcie oskarżenia musi także znaleźć się opis skutków takiego czynu, ze szczególnym uwzględnieniem powstałej szkody. Należy również wskazać przepisy prawa, które swym zachowaniem oskarżony naruszył. Wszystkie te twierdzenia muszą zostać uzasadnione, co oznacza, że trzeba opisać fakty i dowody, na których opieramy nasze oskarżenie. Trzeba podać listę osób, które chcemy, aby sąd wezwał na rozprawę. Akt oskarżenia musi wskazywać, jaki sąd jest właściwy do rozpoznania danej sprawy oraz w jakiem trybie powinna zostać rozstrzygnięta. Tak przygotowany akt oskarżenia należy złożyć w sądzie wraz z jego odpisami - po jednym dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora. Akt oskarżenia musi zostać sporządzony oraz podpisany przez adwokata. Obowiązuje w tym przypadku przymus adwokacki. W sytuacji gdy pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, społeczna lub samorządowa, akt może zostać sporządzony także przez radcę prawnego.
Niezależnie od prokuratora
Pokrzywdzony z chwilą uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego nabywa wszystkie prawa, jakie mają strony postępowania karnego. Ważny jest także fakt, że jego działania są niezależne od działań prokuratora. Tak więc oskarżyciel posiłkowy może składać własne wnioski dowodowe, uczestniczyć w czynnościach procesowych, zadawać pytania świadkom oraz oskarżonemu, składać wnioski o wyłączenie sędziego, ławnika, biegłych. Ma także prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych, w tym także w odniesieniu do kary. Od jego zgody zależy także, czy oskarżony zostanie skazany bez przeprowadzenia postępowania dowodowego na rozprawie. Oskarżyciel posiłkowy może również przeglądać akta sądowe oraz występować o ich odpisy. Sąd ma ponadto obowiązek doręczać mu wszelkie pisma procesowe, w tym odpisy orzeczeń, które wydane zostały poza rozprawą, a mogą być zaskarżane. Oskarżyciel posiłkowy musi być także zawiadamiany o wszelkich czynnościach, które sąd ma zamiar przeprowadzić. Trzeba jednak pamiętać, że ta strona postępowania, z uwagi na rolę, w jakiej występuje oraz reprezentowany przez nią interes, może tylko popierać oskarżenie. Oznacza to, że nie może podejmować jakichkolwiek czynności na korzyść oskarżonego. Niestawiennictwo oskarżyciela posiłkowego na rozprawie nie jest obowiązkowe i nie tamuje biegu procesu. Od tej zasady jednakże jest kilka wyjątków. Sąd nie powinien przeprowadzać rozprawy przy braku obecności oskarżyciela posiłkowego, jeżeli nie został on powiadomiony o rozprawie, a także wówczas, gdy wystąpiła przeszkoda żywiołowa lub inna ważna przyczyna. Tak samo będzie, jeżeli oskarżyciel posiłkowy należycie usprawiedliwił swoją nieobecność i wnioskował o nieprzeprowadzanie rozprawy bez jego obecności. W takich przypadkach sąd powinien odroczyć lub przerwać rozprawę.
PRZYKŁAD: WNIOSEK OSKARŻYCIELA POSIŁKOWEGO
Prokurator nie złożył wniosku o przesłuchanie osoby, która słyszała odgłosy dochodzące z miejsca przestępstwa, gdyż uznał, że sądowi wystarczą zeznania świadków naocznych. To działanie prokuratora nie wyklucza jednak złożenia wniosku o przesłuchanie takiego świadka przez oskarżyciela posiłkowego.
Odstąpienie od postępowania
Pokrzywdzony w każdym czasie może zrezygnować z udziału w postępowaniu sądowym. Należy jednak podkreślić, że jeżeli zdecyduje się na ten krok, nie będzie mógł ponownie przystąpić do tej samej sprawy. Jeżeli oskarżyciel posiłkowy zrezygnuje z popierania oskarżenia, a prokurator nie bierze udziału w sprawie, sąd zawiadomi go o tym fakcie. W sytuacji, gdy prokurator nie przystąpi do tej sprawy w terminie 14 dni od dnia otrzymania sądowego zawiadomienia, sprawa zostaje umorzona. Po wydaniu wyroku oskarżyciel posiłkowy może w ciągu siedmiu dni od daty ogłoszenia orzeczenia złożyć wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie jego uzasadnienia. Przysługuje mu także prawo do wniesienia apelacji od wyroku. Ma na to 14 dni od chwili doręczenia mu wyroku wraz z uzasadnieniem.
PRZYKŁAD: ODSTĄPIENIE OD AKTU OSKARŻENIA
Pokrzywdzony podczas rozprawy złożył do protokołu oświadczenie o odstąpieniu od aktu oskarżenia. Inicjatorem postępowania sądowego był prokurator. Postępowanie toczyło się więc dalej, bez udziału oskarżyciela posiłkowego. Sąd wydał wyrok skazujący oskarżonego na karę, która nie była zgodna z oczekiwaniami pokrzywdzonego. Pokrzywdzony postanowił więc, że wniesie apelację od tego wyroku. Sąd jednakże apelacji tej nie uwzględni, gdyż pokrzywdzony, rezygnując z brania udziału w postępowaniu jako oskarżyciel posiłkowy, utracił prawa przysługujące stronie procesu, w tym również prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych.
Wzór oświadczenia
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Ważne!
W przypadku, gdy pokrzywdzony złoży oświadczenie o przystąpieniu do procesu karnego jako oskarżyciel posiłkowy, a prokurator odstąpi od oskarżenia, oskarżyciel posiłkowy zachowuje swoje uprawnienia. Nadal może więc uczestniczyć w postępowaniu przed sądem
MaŁgorzata Kryszkiewicz
malgorzata.kryszkiewicz@infor.pl