Dziesiątki, a może i setki tysięcy rodzin nie wyobraża sobie codziennego funkcjonowania bez tzw. niani czy gosposi. Zdecydowana większość tych osób wykonuje swoje obowiązki w ramach tzw. szarej strefy. Taka sytuacja sprawia, że ich zatrudnienie nie jest w żaden sposób sformalizowane, a zatem nie podlega nadzorowi, kontroli. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że trudno jest zatrudniać nianię, tak by pozostawać w porządku w stosunku do państwa i nie zrujnować domowego budżetu.
Może na umowę o pracę
Każdy dorosły obywatel jest potencjalnym pracodawcą. Zgodnie z kodeksem pracy pracodawcą może być bowiem osoba fizyczna, jeżeli zatrudnia pracowników. Zatem pan czy też pani domu może się wcielić w rolę pracodawcy. Osoba podejmująca decyzję o zatrudnieniu niani na podstawie umowy o pracę musi liczyć się z tym, że będą na niej ciążyły liczne obowiązki – zawarcie umowy, udzielanie urlopu wypoczynkowego, wypłacanie wynagrodzenia itd. Oczywiście będzie też musiała powiadomić o zatrudnieniu Państwową Inspekcję Pracy i teoretycznie może spodziewać się nawet wizyty inspektora pracy (na szczęście dla osób zatrudniających nianie inspektorów jest ok. 1500 i mają wdzięczniejsze obiekty do kontroli). Wywiązywanie się z obowiązków pracodawcy przewidzianych w kodeksie pracy jest trudne, ale nie niemożliwe. Gorzej wygląda sytuacja, gdy chodzi o obowiązki m.in. wobec fiskusa, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Oprócz zgłoszenia pracownika do ubezpieczeń i urzędu skarbowego konieczne i kosztowne jest opłacanie co miesiąc składek na ubezpieczenia i podatków. Jeżeli zatem buchalteria nie zniechęci kandydata na pracodawcę, to z pewnością zniechęci go wysokość przelewów bankowych, jakie będzie musiał co miesiąc realizować w związku z zatrudnieniem pracownika. Po pierwsze, pracownik zatrudniony na tzw. cały etat ma zagwarantowane ustawą minimalne wynagrodzenie za pracę, które obecnie wynosi 849 zł brutto. Po drugie, zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy umowa o pracę jest drogą formą zatrudnienia z punku widzenia obowiązku opłacenia składek. Od umowy tej obowiązkowa jest składka na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe, wypadkowe oraz zdrowotne. Pracodawca finansuje z własnych środków połowę składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz całą składkę na ubezpieczenie wypadkowe. W kosztach ponoszonych przez pracodawcę uwzględnić trzeba też składkę na Fundusz Pracy. Koszt miesięcznego zatrudnienia niani przy założeniu, że pracuje ona za płacę minimalną, podnosi się do około 1025 zł. Patrząc na to od strony niani, trzeba stwierdzić, że nawet najbardziej oddana osoba ma dylemat, czy opiekować się dzieckiem za minimalne wynagrodzenie. Oczywiście wysokość zarobków niań w różnych miejscach Polski jest zróżnicowana, jednak wydaje się, że trudno będzie znaleźć osobę chętną do pracy za takie pieniądze.
Na legalną pracę niani za płacę minimalną mogą się zgodzić osoby bezrobotne, którym brakuje jakiegoś niewielkiego okresu do nabycia świadczeń ogólnie mówiąc emerytalno-rentowych. Osoba taka w imię uzyskania świadczeń z ZUS mogłaby zdecydować się na taką płacę. Częste są przypadki, gdzie dorosłe dzieci zatrudniają swoich rodziców, którym brakuje kilku lat czy kilkunastu miesięcy do świadczeń z ZUS.
A może pomoc z zagranicy
Polacy nie są jedynym narodem, który chętnie i masowo pracował i pracuje u bogatszych sąsiadów. Od jakiegoś czasu nasz kraj też stał się atrakcyjnym miejscem zarobkowania, szczególnie dla obywateli zza naszej wschodniej granicy. Nie od dziś wiadomo, że często pracownicy z zagranicy mogą okazać się tańsi od krajowych. Może tak być w przypadku niani np. z Ukrainy, która zgodziłaby się pracować za płacę minimalną. Choć legalne zatrudnianie niani z państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej jest możliwe, to jednak wymaga cierpliwości w załatwianiu formalności i pieniędzy.
Aby uzyskać pozwolenie na pracę dla niani z zagranicy, należy najpierw udokumentować, że na naszym terenie brak kandydata, który spełniałby nasze oczekiwania. W tym celu przyszły pracodawca powinien dać w prasie lokalnej, internecie, a najlepiej także w miejscowym urzędzie pracy ogłoszenie o poszukiwaniu kandydatki na nianie. Po 30 dniach „nieudanych poszukiwań”, kiedy to mogą pojawić się osoby skierowane przez urząd pracy do pracy w charakterze niani (nie ma obowiązku ich zatrudnienia, a urząd nie sprawdza, dlaczego nie doszło do porozumienia), należy udać się do Wojewódzkiego Urzędu Pracy, aby złożyć stosowny wniosek z załącznikami (można oczywiście udać się do filii WUP, które z reguły znajdują się w byłych miastach wojewódzkich). Decyzję w sprawie zezwolenia na pracę wydaje wojewoda. Trzeba pamiętać, że wniosek o zatrudnienie cudzoziemca może składać tylko przyszły pracodawca i to w odniesieniu do konkretnej osoby. Oznacza to, że należy wcześniej wyszukać kandydatkę na opiekunkę do dzieci i uzgodnić z nią warunki. Do wniosku, jaki należy wypełnić, trzeba dołączyć kserokopie wypełnionych stron paszportu przyszłej niani. Niezbędnym załącznikiem jest dowód wpłaty na konto Funduszu Pracy równowartości minimalnego wynagrodzenia za pracę, czyli 849 zł. Następnie urzędnicy rozpatrują wniosek i jeżeli wszystko jest w porządku, wydają tzw. przyrzeczenie zezwolenia. Dokument ten upoważnia nianię do ubiegania się w polskim konsulacie o wizę z prawem do pracy o symbolu DO8. Po otrzymaniu wizy niania może przyjechać do Polski. Jej pracodawca odbiera wizę i udaje się wojewódzkiego urzędu pracy, by potwierdzić chęć zatrudnienia i podać termin rozpoczęcia pracy. Niestety, zezwolenie może nie być wydane od razu, bo urząd ma na to 30 dni. Dopiero po tym terminie cudzoziemiec może legalnie pracować przez okres, na jaki zostało wydane zezwolenie.
Przed upływem końca ważności pozwolenia na pracę pracodawca musi rozpocząć tę samą procedurę z tą tylko różnicą, że dowód wpłaty opiewać powinien na kwotę odpowiadającą połowie minimalnej płacy, czyli 424 zł i 50 gr.
Trzeba pamiętać, że zarówno przyrzeczenie, jak i zezwolenie na pracę podlegają uchyleniu przez wojewodę, m.in. gdy cudzoziemiec utracił uprawnienia do wykonywania pracy, uległy zmianie okoliczności lub dowody odnoszące się do wydanej decyzji.
Na koniec, choć z powyższego wynika, że legalne zatrudnianie cudzoziemców jest czasochłonne, kosztowne, a ostateczny wynik niepewny, przestrzegamy przed zatrudnianiem ich „na czarno”. Kto bowiem powierza wykonywanie pracy cudzoziemcowi nieposiadającemu zezwolenia na pracę lub na innym stanowisku, lub na innych warunkach niż określone w zezwoleniu na pracę, podlega karze grzywny nie niższej niż 3000 zł. Także cudzoziemiec, który wykonuje pracę bez zezwolenia lub na innym stanowisku, lub na innych warunkach niż określone w zezwoleniu na pracę, narażony jest na karę grzywny nie niższą niż 1000 zł.
Niania na zleceniu
Z pewnością dużo mniej sformalizowaną formą związania się z opiekunką do dzieci jest umowa zlecenia. Choć umowa ta nie wymaga formy pisemnej, warto ją w takiej formie zawrzeć dla ewentualnych celów dowodowych.
Osoby decydujące się na podpisanie z nianią umowy zlecenia muszą pamiętać, że zwykle będzie ona podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom. Przy ustalaniu wynagrodzenia trzeba więc uwzględnić składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe, zdrowotne. Składki trzeba opłacać niezależnie od czasu trwania umowy i odstępów czasowych między poszczególnymi zleceniami. Na szczęście dla rodziców chcących legalnie i tanio zatrudnić nianie na podstawie umów zlecenia są wyjątki od obowiązku opłacania składek. Składek nie płaci zleceniodawca zatrudniający studentów. Zatem osoby studiujące, które chcą dorobić na przykład do stypendium, mogą być konkurencyjnymi kandydatami do pracy w charakterze niań. Obowiązkowym składkom nie podlegają studenci wyższych uczelni niezależnie od tego, czy studiują w trybie dziennym, wieczorowym oraz zaocznym. Trzeba pamiętać, że wysłanie babci na studia, aby nie płacić składek od umowy zlecenia z nią zawartej, jest złym pomysłem, ponieważ nie trzeba płacić składek za studentów do ukończenia przez nich 26 roku życia.
Czasem składki na ubezpieczenie osób wykonujących zlecenie mogą być dobrowolne. Zakładamy więc, że niania zgodzi się z nich zrezygnować, by być bardziej konkurencyjną. Składki mają charakter dobrowolny, na przykład gdy zleceniobiorca jest zatrudniony u innego pracodawcy na podstawie umowy o pracę, a jego wynagrodzenie z tego tytułu jest co najmniej równe minimalnemu wynagrodzeniu za pracę.
Korzystne może być także zatrudnienie na umowę zlecenia pomocy domowej z uprawnieniami emerytalno-rentowymi, która pracuje na części etatu u innego pracodawcy na podstawie umowy o pracę. Ubezpieczenia społeczne są wówczas dobrowolne i na ich charakter nie ma wpływu wysokość wynagrodzenia osiąganego z umowy o pracę. Zleceniodawca będzie musiał w takiej sytuacji opłacić składkę tylko na ubezpieczenie zdrowotne.
PRZYKŁAD
Urszula T. jest rencistką. Na co dzień dorabia w osiedlowym maglu, gdzie jest zatrudniona na 1/2 etatu. Jej wynagrodzenie z tego tytułu to 500 zł miesięcznie. Otrzymała propozycję podjęcia opieki nad dzieckiem sąsiadki. Jeżeli podpisze z nią umowę zlecenia, wówczas składki na ubezpieczenie społeczne będą miały charakter dobrowolny. Z opłat obowiązkowych zostaną tylko podatki i składka na ubezpieczenie zdrowotne.
Firmowa niania
Usługi prowadzenia prac domowych, opieki nad dziećmi mogą być również przedmiotem tzw. działalności gospodarczej. Jednak opłaty stałe z tego tytułu, jakie osoba prowadząca działalność gospodarczą musi ponieść, są znaczne. Tylko minimalna comiesięczna składka na ZUS to wydatek kilkuset złotych. Zatem, czy tę formę świadczenia usług przez nianie należy skreślić jako zdecydowanie nieopłacalną dla pana Kowalskiego? Otóż nie. Na taką formę zatrudnienia jako niania, pomoc domowa, gosposia mogą się zdecydować emeryci i renciści. Osoby te prowadząc działalność gospodarczą nie opłacałyby składek na ubezpieczenie społeczne, musiałyby płacić tylko składkę na ubezpieczenie zdrowotne w wysokości 154 zł i 88 gr (od 1 marca składka nie może być niższa niż 162,43 zł).
Mankamentem tego rozwiązania mogą być kwestie organizacyjne – o ile samo założenie i zarejestrowanie działalności gospodarczej nie jest skomplikowane, o tyle kłopotliwe może być późniejsze prowadzenie tzw. księgowości. Podpowiadamy jednak, że prowadzenie dokumentacji związanej z działalnością gospodarczą można zlecić do biura rachunkowego, w analizowanej sytuacji opłaty za jego usługi nie będą wygórowane.
Jak widać koszty i formalności związane z legalnym zatrudnieniem osoby pomagającej w prowadzeniu domu nie są małe. Trudno się zatem dziwić, że rodzice decydują się na zatrudnianie niań, pomocy domowych „na czarno”, narażając się na grzywny z tytułu nielegalnego zatrudniania.
Co proponuje rząd w sprawie ułatwień w zatrudnianiu niań
Na przełomie 2004 i 2005 r. pojawiły się propozycje przepisów, dzięki którym łatwiejsze i tańsze byłoby zatrudnianie osób do pomocy przy prowadzeniu domu, opieki nad dzieckiem. Wiadomo jednak, że od projektu do ustawy droga jest długa. Rozważane propozycje zakładają m.in.:
• wynagrodzenie osoby pracującej w gospodarstwie domowym oraz wszelkie jego pochodne mogłyby być odpisywane przez pracodawcę od podstawy opodatkowania,
• możliwość odpisania od dochodu 19 proc. wydatków na składki dla niani, pod warunkiem że przepracowałaby cały rok,
• kwestie formalnoprawne związane z zatrudnianiem osoby bezrobotnej w charakterze niani prowadziłby urząd pracy,
• zatrudnianie osób do pomocy w domu tylko na podstawie umów zlecenia lub umów o dzieło,
• pensja niani, od której płacona byłaby składka, to 33 proc. minimalnego wynagrodzenia (czyli ok. 283 zł),
• 12-godzinny tydzień pracy.
Tomasz Zalewski
PODSTAWA PRAWNA
• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.).
• Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. nr 99, poz. 1001 z późn. zm.).
CZYTELNICY PYTAJĄ
Czy zgłaszać nianię na zleceniu do ZUS
Zamierzam zatrudnić opiekunkę do dziecka. Czy w związku z tym ciążą na mnie jako na zleceniodawcy obowiązki zgłoszeniowe wobec ZUS?
TAK. Niania, która podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, wypadkowemu, zdrowotnemu, musi być zgłoszona do ZUS. Obowiązek zgłoszenia do ubezpieczeń ciąży na płatniku składek – zleceniodawcy i powinien być wykonany w ciągu 7 dni od powstania obowiązku. W tym celu zleceniodawca powinien skorzystać z formularza ZUS ZUA. Jeżeli zleceniobiorca będzie podlegał tylko ubezpieczeniu zdrowotnemu, np. emerytka podpisująca umowę zlecenia, która pracuje u innego pracodawcy na podstawie umowy o pracę, musi być zgłoszony do ubezpieczenia na formularzu ZUS ZZA. Trzeba też pamiętać, że na zleceniodawcy, który jest płatnikiem składek, ciążą także wobec ZUS obowiązki zgłoszeniowe.
Czy opłacać składki za zleceniobiorcę od przychodu
Postanowiłem zatrudnić na podstawie umowy zlecenia nianię za 1000 zł miesięcznie. Czy składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe powinienem opłacać od przychodu?
TAK. Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zleceniobiorców, jeżeli w umowie zlecenia określono odpłatność za jej wykonywanie kwotowo, w kwotowej stawce godzinowej lub akordowej albo prowizyjnie, stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Przypominamy, że podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe podlega ograniczeniu w skali roku kalendarzowego – nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy. Kwota rocznego ograniczenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w 2005 r. wynosi 72 690 zł. Powyższe oznacza, że po osiągnięciu wymienionej kwoty nie trzeba opłacać składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe.
Podkreślamy jednak, że płatnik, który z powodu osiągnięcia przez zatrudnianą osobę – zleceniobiorcę rocznej podstaw wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe jest w dalszym ciągu zobowiązany do naliczania i opłacania składek na pozostałe ubezpieczenia.
TZ