Mobbing może polegać na wrogim i nieetycznym systematycznie powtarzającym się zachowaniu, skierowanym wobec jednej lub kilku osób, którego skutkiem jest wyeliminowanie danej osoby z zespołu. Według definicji znajdującej się w Kodeksie pracy mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników (art. 94(3) k.p.).
Beata Superson-Polowiec
radca prawny
Objawy i cechy mobbingu
W praktyce mobbing może się objawiać m.in. jako ciągłe, nieuzasadnione krytykowanie wykonywanej przez pracownika pracy, odbieranie pracownikowi bez uzasadnionego powodu prac poleconych wcześniej do wykonania, nieprzyznawanie pracownikowi żadnych zadań do wykonania, wydawanie sprzecznych poleceń, polecanie wykonywania zadań poniżej umiejętności pracownika, unikanie przez przełożonego rozmów z pracownikiem, rozpowiadanie informacji o życiu prywatnym.
Można wyróżnić trzy cechy charakterystyczne dla mobbingu:
• stosowanie przez sprawcę (lub też sprawców) przemocy psychicznej,
• cel, jaki zamierza zrealizować sprawca – poniżenie pracownika, co prowadzi najczęściej do odizolowania go w zespole, a następnie zwolnienia,
• długotrwałość oraz częstotliwość – dwukrotne czy trzykrotne zdarzenia mogą nie mieścić się w definicji mobbingu, mogą stanowić przejaw konfliktu.
Na pewno nie można uznać za mobbing jednorazowego wyładowania złości przełożonego na podwładnym pracowniku, bez względu na naganność takiego zachowania.
O tym, czy w danym przypadku miał miejsce mobbing, będą każdorazowo decydowały okoliczności faktyczne danego przypadku.
przykład
Pracownica zatrudniona w dziale księgowości otrzymała polecenie od przełożonego, aby w drzwiach wejściowych postawiła swoje krzesło i, siedząc na nim przez 8 godzin, mówiła dzień dobry wszystkim wchodzącym do budynku. Zadanie to miała wykonywać przez 2 dni w tygodniu. Takie działanie pracodawcy należy uznać za mobbing.
Przyczyny mobbingu
Definicja mobbingu nie wskazuje przyczyn, z powodu których może nastąpić nękanie i zastraszanie pracownika, dlatego nie jest konieczne wykazanie, żeby miało ono jakąś przyczynę, by kwalifikować je jako mobbing.
Wyróżnia się jednak pewne grupy przyczyn sprzyjające wystąpieniu mobbingu:
• przyczyny społeczne – np. bezrobocie, stałe zagrożenie utratą pracy i świadomy tego faktu przełożony ze skłonnościami do zmuszania podwładnych do wykonywania wszelkich poleceń,
• cechy zarządzającego organizacją – osoba o wyolbrzymionym poczuciu własnej wartości, przeceniająca swoje umiejętności i swoją wiedzę; dla części przełożonych szykanowanie pracownika jest sposobem na odwrócenie uwagi od własnej niekompetencji,
• szczególna pozycja społeczna ofiary mobbingu – często wystarcza fakt, że osoba ma inny kolor skóry, wywodzi się z innego kręgu kulturowego lub jest innej narodowości; powodem może stać się także orientacja seksualna albo inna niż prezentowana przez przełożonego czy współpracowników hierarchia wartości albo przekonania religijne.
Mobbing ma sprzyjające warunki do występowania w tych miejscach pracy, w których istnieje silna hierarchizacja. Brak kolegialności w podejmowaniu decyzji jest z pewnością także czynnikiem sprzyjającym zjawisku mobbingu. Szczególnie często mobbing może występować w zawodach, w których trudno jest ocenić w sposób obiektywny osiągnięcia pracownika. Jeśli cel jest precyzyjnie określony, osoba atakowana może zawsze powiedzieć, że poprawnie wykonała swoją pracę.
Przebieg mobbingu
Można wyróżnić cztery etapy przebiegu mobbingu. Pierwszą fazę stanowi konflikt w pracy. W tej fazie pracownik otrzymuje trudne do wykonania zadania, a jego praca często spotyka się z nieuzasadnioną krytyką.
przykład
Pracownik został pozbawiony możliwości korzystania z telefonu i faksu. Pracodawca odebrał mu również komputer, pozbawiając w ten sposób narzędzia pracy. Jednocześnie nie wyjaśnił przyczyn tego stanu, który utrzymywał się prawie przez rok. Pracownik przez cały ten czas dostawał do wykonania zadania wymagające pracy przy komputerze i dostępu do telefonu. Wykonując swoje obowiązki korzystał z komputera kolegi po godzinach pracy. Za nieterminowe wykonanie obowiązków był nieustannie krytykowany. Wszelkie sygnały o utrudnieniach w pracy pozostawały u przełożonych bez echa.
Drugą fazę mobbingu można określić jako izolację i odmowę komunikacji. Do zachowań występujących w tej fazie można zaliczyć przerywanie pracownikowi wypowiedzi, nierozmawianie z pracownikiem, komunikowanie się jedynie na piśmie, odmowę wszelkiego kontaktu (nawet wzrokowego), umieszczenie pracownika w odległości od innych osób, ignorowanie jego obecności – zwracanie się wyłącznie do innych, odmowne odpowiedzi przełożonego na każdą prośbę o rozmowę.
W trzeciej fazie występują nasilone zachowania o charakterze mobbingu, które mają na celu sprowokowanie pracownika do działań, które mogą skończyć się jego dyscyplinarnym ukaraniem. W tej fazie mobbingu wyróżnia się następujące wrogie zachowania: określanie pracownika wzgardliwymi epitetami, stosowanie pogardliwych gestów, dyskredytowanie w oczach kolegów, przełożonych czy podwładnych, rozpowszechnianie plotek na temat pracownika, przypisywanie problemów psychologicznych, naśmiewanie się z kalectwa czy wyglądu, krytykowanie życia prywatnego, atakowanie wierzeń religijnych albo przekonań politycznych, przydzielanie upokarzających zajęć itp.
przykład
Pracownik miał poważne problemy osobiste – jego żona cierpiała na chorobę psychiczną, która objawiała się wybuchami furii. Przełożony pracownika mieszkał w tym samym bloku i za każdym razem, gdy miały miejsce wybuchy furii żony pracownika, zdawał relację w pracy współpracownikom, barwnie opowiadając wydarzenia. W pracy koledzy podśmiewali się z pracownika i przylgnęło do niego przezwisko „psychuś”. Na tablicy ogłoszeń zamieszczono satyryczny rysunek przedstawiający go w szpitalu psychiatrycznym razem z całą rodziną.
W czwartej fazie pracownik poddawany jest skrajnym działaniom mobbingowym, takim jak drastyczne obniżenie wynagrodzenia czy przeniesienie na gorsze stanowisko pracy. Ofiara mobbingu nie jest w stanie wykonywać poprawnie swych obowiązków pracowniczych. Pogłębiające się zaburzenia psychosomatyczne sprawiają, że zaczyna szukać pomocy u psychologa lub psychiatry. W efekcie sam rezygnuje z pracy albo otrzymuje wypowiedzenie umowy o pracę, którego uzasadnieniem są często nieracjonalne zachowania.