Przy omawianiu tego zagadnienia trzeba przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie: na jakich zasadach kierowca może ponosić odpowiedzialność materialną za ponadnormatywne zużycie paliwa - czy będą to zasady ogólne wynikające z art. 114 k.p., czy też zaostrzona odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi na podstawie art. 124 k.p. W tym zakresie wskazać trzeba, że art. 124 k.p. określa zasady odpowiedzialności za mienie powierzone pracownikowi każdocześnie - jednorazowo, od czasu do czasu (sporadycznie), na pewien oznaczony lub nieoznaczony okres. Dotyczy więc wszystkich pracowników, a nie tylko zatrudnionych na stanowiskach związanych z odpowiedzialnością materialną.
Jak powierzyć mienie
Przedmiotem powierzenia może być każde mienie pracodawcy (zarówno znajdujące się w jego posiadaniu w chwili dokonywania tej czynności, jak też będące w dyspozycji innych podmiotów), o ile pracownik może sprawować nad nim rzeczywistą pieczę i w odpowiednim czasie (na żądanie pracodawcy) wyliczyć się. Warunkiem odpowiedzialności pracownika jest prawidłowe powierzenie mu mienia. Sposób tego powierzenia nie został określony powszechnie i jednolicie. W praktyce może przybrać rozmaitą formę. Prawidłowo można pracownikowi powierzyć mienie przez fizyczne, bezpośrednie jego wręczenie - przekazanie (oddanie) w posiadanie, ale też przez upoważnienie do objęcia go w posiadanie od osób trzecich (por. wyrok SN z 14 maja 1998 r., I PKN 129/98, OSNP z 1999 r. nr 11, poz. 358). Jedynym wymogiem prawidłowego powierzenia mienia jest to, by znany był jego rodzaj i (lub) wartość oraz by pracownik miał możliwość sprawowania nad nim pieczy. Wobec powyższego upoważnienie pracownika do tankowania paliwa na wyznaczonych stacjach i odbieranie faktur wystawianych na pracodawcę jest powierzeniem mienia (paliwa). Potwierdzenie przez pracownika na fakturze pobrania określonej ilości paliwa stanowi dowód na przyjęcie mienia pracodawcy (paliwa) i powstanie obowiązku rozliczenia się z tego mienia.
Trzeba udowodnić szkodę
Uznać zatem należy, że - odpowiedzialność kierowców może kształtować się na zasadach określonych w art. 124 k.p. Przypomnieć jednak trzeba, że pracodawca w przypadku odpowiedzialności za mienie powierzone obowiązany jest udowodnić wyrządzenie przez pracownika szkody w tym mieniu i jej wysokość. Jakakolwiek zmiana w tym zakresie na niekorzyść pracownika - choćby w drodze umowy - jest niedopuszczalna (por. wyrok SN z 14 maja 1998 r., I PKN 129/98, OSNP z 1999 r. nr 11, poz. 358). Szkodą jest w tym przypadku powstała wbrew woli poszkodowanego różnica między obecnym jego stanem majątkowym a tym stanem, który zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.
Podkreślić należy, że pracodawca zobowiązany jest nie tylko do wykazania, że jakaś szkoda w powierzonym pracownikowi do rozliczenia mieniu powstała, ale także do udowodnienia wysokości tejże szkody. Może się zatem okazać, że samo wyliczenie ponadnormatywnego zużycia paliwa nie spowoduje powstania odpowiedzialności po stronie pracownika - kierowcy, choćby dlatego, że normy zużycia tego paliwa przyjęte przez pracodawcę nie zostały ustalone prawidłowo.
Normy zużycia paliwa
Ustalenie tej kwestii wymaga wiedzy specjalistycznej. Zdarza się, że brane są w tym zakresie pod uwagę dane katalogowe opracowywane są w warunkach sztucznych pomiarów laboratoryjnych. Czasami dokonywane jest litrażowanie pojazdów i ustalanie normy za pomocą metody bezpośredniej zużycia paliwa. Uwzględnia się także ekonomikę transportu. Pojawia się jednak pytanie, czy możliwe jest uwzględnienie wszystkich czynników, jakie wpływają na zużycie paliwa na trasie (w warunkach drogowych). Chodzi w szczególności o zmienne (często niekorzystne) warunki pogodowe, ukształtowanie trasy, jakość paliwa, prawidłową pracę silnika itp. Producenci pojazdów ciężarowych wskazują, że do znacznego (nawet o 50 proc.) wzrostu zużycia może przyczynić się przykładowo ciągła jazda w górę lub w dół albo jazda w mieście wymagająca częstego zatrzymywania się lub przyśpieszenia, jazda pod wiatr, mokra lub pokryta śniegiem nawierzchnia. Nadto ustalanie norm często ma miejsce przy założeniu optymalnych warunków w zakresie ekonomiki jazdy. Nie zawsze jednak takie warunki możliwe są do zachowania na trasie. Nie zawsze zatem dla wykazania szkody przez pracodawcę wystarczające są proste działania matematyczne i wyliczenie różnicy pomiędzy ilością paliwa, którą samochód powinien zużyć według norm określonych przez pracodawcę, a ilością paliwa zatankowaną przez kierowcę.
Kiedy potrącać należności
Jeśli już pracodawca wykaże, że szkodę poniósł i udowodni jej wysokość, to musi pamiętać, że nie jest możliwe dowolne potrącanie kwot z tego tytułu wynikających z wynagrodzenia pracownika. Potrzebny jest zatem tytułu wykonawczy (np. wyrok sądu pracy zasądzający od pracownika na rzecz pracodawcy odszkodowanie) albo zgoda pracownika na potrącenie wyrażona w warunkach określonych w art. 91 k.p. Powinna być to zgoda pisemna.
Z art. 91 k.p. wynika, że pracownik wyrażający zgodę na potrącenia z wynagrodzenia za pracę powinien mieć świadomość wielkości długu i istnienia przesłanek odpowiedzialności. Przedmiotem zgody na potrącanie z wynagrodzenia mogą być tylko takie kwoty, które są należne zakładowi pracy i określone co do wysokości. Nie może być to zatem zgoda blankietowa (przykład).
PRZYKŁAD:
NIEPRAWIDŁOWA ZGODA PRACOWNIKA
Pracownik zatrudniony był na podstawie umowy o pracę jako kierowca samochodu ciężarowego w spółce zajmującej się przewozem towarów. Przy zawieraniu umowy udzielono mu ogólnej informacji, z której wynikało że pracodawca ustalił normy zużycia paliwa. Warunkiem zawarcia umowy o pracę było podpisanie przez pracownika oświadczenia, iż w przypadku przekroczenia ustalonych norm zużycia paliwa wyraża zgodę na potrącenie z wynagrodzenia kwot odpowiadających cenie zakupu ponadnormatywnie zużytego paliwa.
W tym przypadku zgoda pracownika nie spełnia warunków wynikających z art. 91 k.p, gdyż dotyczy wierzytelności przyszłej i o nieokreślonej wysokości. Działanie pracodawcy było nieprawidłowe.
Zdarza się, że pracodawcy dokonują potrąceń z należnych kierowcom diet stanowiących często znaczne kwoty. Diety przysługujące z tytułu odbytych podróży służbowych nie mają charakteru wynagrodzenia za pracę. Do potrąceń dokonanych z diet nie znajdzie zatem zastosowania instytucja potrącenia uregulowana w art. 87 i 91 k.p. Można jednak stosować - uregulowane w kodeksie cywilnym - potrącenie właściwe, tj. kompensację wzajemnych wierzytelności podmiotów stosunku pracy polegającej na częściowym umorzeniu wierzytelności pracownika na podstawie oświadczenia pracodawcy przedstawiającego wzajemnie pracownikowi swą wierzytelność (art. 498 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Jednym z warunków skuteczności dokonania takiego potrącenia jest istnienie wzajemnej wierzytelności pracodawcy. Taką wierzytelność mogłoby stanowić należne pracodawcy odszkodowanie z tytułu odpowiedzialności materialnej pracownika.
ANDRZEJ MAREK
Sędzia Sądu Okręgowego w Legnicy
PODSTAWA PRAWNA
n Art. 87, art. 91, art. 124, art. 300 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1974 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
n Art. 361 par. 2, art. 498 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).