Urlop opiekuńczy ma charakter okazjonalny. Nie chodzi bowiem o sprawowanie zwykłej opieki nad małym dzieckiem, ale o sytuacje awaryjne, gdy osoba wychowująca dziecko i jednocześnie pracująca zmuszona jest do pozostania w domu. Nieobecność pracownicy lub pracownika w pracy z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem jest okresem nieobecności usprawiedliwionej. W tym okresie osoba nieobecna w pracy jest chroniona przed wypowiedzeniem umowy o pracę (art. 41 k.p.) oraz przed rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia bez jej winy (art. 53 par. 2 k.p.). Ochrona stosunku pracy trwa przez okres pobierania zasiłku opiekuńczego.
Szczegółowe zasady korzystania z urlopu opiekuńczego oraz wypłaty zasiłku opiekuńczego reguluje ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2005 r. nr 31, poz. 267 z późn. zm.), do której odsyła art. 189 k.p. Zgodnie z ustawą, zasiłek opiekuńczy jest świadczeniem krótkoterminowym z ubezpieczenia chorobowego, powiązanym do pewnego stopnia z macierzyństwem.
Zasiłek, zgodnie z powyższą ustawą (dalej ustawa zasiłkowa), przysługuje pracownikowi zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem w wieku do ukończenia lat ośmiu w przypadku:
- nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza
- porodu lub choroby małżonka pracownika-ubezpieczonego stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki
- pobytu małżonka pracownika stale opiekującego się dzieckiem w zakładzie opieki zdrowotnej.
Zasiłek przysługuje ponadto w razie konieczności osobistego sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do ukończenia lat czternastu oraz (w niższym wymiarze) w razie choroby starszego dziecka lub innego członka rodziny. Ustawa zakreśla krąg osób zaliczanych do rodziny ubezpieczonego; obowiązuje przy tym warunek, aby członek rodziny, na którego przysługuje zwolnienie, pozostawał we wspólnym gospodarstwie domowym z pracownikiem-ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki. Zasiłek opiekuńczy przysługuje przez okres zwolnienia, jednak nie dłużej niż przez 60 dni w roku kalendarzowym w razie zwolnienia na dziecko zdrowe do lat ośmiu lub dziecko chore do lat czternastu. W przypadku zwolnienia na starsze dziecko lub innego członka rodziny przysługuje w wymiarze 14 dni w roku kalendarzowym.
Nie występuje w zasadzie konieczność sprawowania osobistej opieki przez pracownika, gdy poza nim są inni domownicy mogący zapewnić opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny. W takiej sytuacji zasiłek opiekuńczy nie przysługuje. Niezależnie jednak od tego, czy inni domownicy są w stanie zapewnić opiekę, czy też nie, zasiłek opiekuńczy przysługuje pracownikowi korzystającemu ze zwolnienia od pracy w celu opieki nad chorym dzieckiem do lat dwóch.
Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80 proc. wynagrodzenia przyjmowanego do podstawy wymiaru, a więc tyle, ile zasiłek chorobowy. Ustawa przewiduje utratę prawa do zasiłku za okres, na który pracownik został zwolniony od pracy, jeżeli w okresie zwolnienia podejmuje pracę zarobkową albo wykorzystuje zwolnienie w sposób niezgodny z jego celem, a także w razie sfałszowania zaświadczenia lekarskiego.
Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 6 marca (P-45/06) zasiłek opiekuńczy powinien przysługiwać także osobom ubezpieczającym się dobrowolnie, np. prowadzącym działalność gospodarczą oraz zleceniobiorcom.
prof. Jerzy Wratny
Uniwersytet Rzeszowski