Pani Sabina darowała synowi należące do niej mieszkanie. Przyjmując darowiznę syn zobowiązał się zaopiekować matką, zapewnić jej dach nad głową oraz pielęgnację w chorobie. Po dwóch latach wyjechał za granicę, pozostawiając matkę pod opieką zaprzyjaźnionej rodziny, która w razie potrzeby miała udzielić jej pomocy. Nie pozostawił adresu, ani numeru telefonu, pod którym można by się z nim kontaktować. W czasie jego nieobecności Pani Sabina poważnie zachorowała i trafiła do szpitala, po opuszczeniu którego wymagała stałej opieki. Opiekę tę zapewniła jej bratanica, z którą Pani Sabina zamieszkała. Po powrocie do kraju, syn Pani Sabiny nie skontaktował się z nią, ani nie zaoferował pomocy w sprawowaniu opieki. Pani Sabina poczuła się opuszczona i zaniedbana przez syna. Postanowiła odwołać dokonaną na jego rzecz darowiznę. Czy może to zrobić? W jaki sposób powinna postąpić?
Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Pojęcie "rażąca niewdzięczność" nie zostało zdefiniowane w przepisach prawa. Jest to zwrot niedookreślony, co oznacza, że w każdym przypadku sąd powinien ustalić czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności. Ocena tego zachowania następuje w oparciu o normy moralne, a także cele umowy darowizny.
Rażąca niewdzięczność
Z orzecznictwa sądowego wynika, że pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada zachowanie obdarowanego polegające zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu (nieczynieniu). Może być ono skierowane przeciwko darczyńcy w sposób bezpośredni lub pośredni. Przy rozsądnej ocenie zachowanie to musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. O rażącej niewdzięczności możemy mówić wówczas, gdy obdarowany w znacznym stopniu wykazuje złą wolę skierowaną na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej.
Przykładem zachowania mogącego być uznanym za rażącą niewdzięczność jest popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo przeciwko majątkowi darczyńcy (np. rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicie czy ciężkie znieważenie). Kolejny przykład to naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych, w tym również rodzinnych, łączących go z darczyńcą. Chodzi tu o odmówienie pomocy w chorobie, czy odmowę jakiejkolwiek innej pomocy osobie starszej. W końcu będzie to również naruszenie obowiązku wdzięczności.
Zobacz serwis: Sprawy rodzinne
Przy ocenie tego, czy w danej sprawie mamy do czynienia z rażącą niewdzięcznością trzeba mieć na względzie kryteria obiektywne i subiektywne. Te pierwsze to na przykład stosunki panujące w danym środowisku społecznym oraz zwyczaje utrzymujące się na danym obszarze, czy indywidualne przymioty osób zainteresowanych. Te drugie natomiast, to przede wszystkim wewnętrzne odczucia darczyńcy. Nie można również pominąć okoliczności, że do umowy darowizny doszło między osobami najbliższymi. Czyni to koniecznym ocenę zachowań obdarowanego na płaszczyźnie stosunków rodzinnych.
Pani Sabina upatrywała rażącej niewdzięczności obdarowanego syna w zerwaniu z nią kontaktów i braku opieki. Po wyjeździe z kraju syn nie kontaktował się z nią, nie udzielił jej żadnej pomocy, ani jakiegokolwiek, choćby psychicznego wsparcia w ciężkiej chorobie i rekonwalescencji. Nie próbował z nią nawiązać kontaktów także później. Zaniechanie pomocy darczyńcy w czasie choroby bywa uznawane przez sądy jako przejaw rażącej niewdzięczności. Należy jednak zawsze ustalić, czy były jakieś szczególne przyczyny takiego zaniechania, które mogłyby obdarowanego w jakimś zakresie usprawiedliwić. Chodzi tu na przykład o istniejący konflikt rodzinny po części powodowany przez każdą ze stron. Usprawiedliwieniem bezczynności obdarowanego może być również nie zwracanie się przez darczyńcę z prośba o pomoc, czy wręcz ukrywanie potrzeby skorzystania z pomocy.
Nie ulega wątpliwości, że Pani Sabina mogła mieć żal do syna i poczuć się przez niego opuszczona. Należałoby więc rozważyć czy zachowanie takie było przez nią odebrane jako dotkliwe i wysoce niewłaściwe. Wprawdzie bowiem do elementów treści umowy darowizny nie należy obowiązek sprawowania opieki nad darczyńcą przez obdarowanego, to jednak umowa darowizny rodzi po stronie obdarowanego moralny obowiązek wdzięczności. Tym bardziej zasługuje on na podkreślenie, gdy do zawarcia umowy dochodzi między osobami najbliższymi, pomiędzy którymi obowiązek świadczenia pomocy i opieki wynika z łączących strony umowy stosunków rodzinnych.
Odpowiedź na pytanie czy zachowanie syna Pani Sabiny było rażącą niewdzięcznością wymaga szczegółowego ustalenia i oceny przez sąd stanu faktycznego w podanym przykładzie.
Jak powinna postąpić Pani Sabina, aby z powrotem stać się właścicielką mieszkania, które darowała synowi?
W pierwszej kolejności Pani Sabina powinna na piśmie złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny i doręczyć to oświadczenie synowi. Doręczenie może nastąpić w każdy sposób, a więc na przykład osobiście, poprzez osobę trzecią, za pośrednictwem poczty. Należy zadbać o to, aby dysponować dowodem doręczenia na potrzeby ewentualnego procesu sądowego.
W oświadczeniu należy wskazać przyczyny odwołania darowizny oraz wezwać obdarowanego do dokonania w wyznaczonym terminie czynności koniecznych do przeniesienia prawa własności przedmiotu darowizny z powrotem na obdarowanego. Samo złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny nie powoduje takiego skutku.
W związku z tym, że przeniesienie własności lokalu mieszkalnego musi nastąpić w formie aktu notarialnego, Pani Sabina powinna wskazać synowi kancelarię notarialną i termin sporządzenia aktu notarialnego zawierającego oświadczenie o zwrotnym przeniesieniu prawa własności. Jeżeli syn Pani Sabiny nie złoży takiego oświadczenia, to następnym krokiem jest wytoczenie powództwa o nakazanie mu przez sąd dokonania tej czynności. W trakcie procesu sąd ustali i oceni, czy zachodziły przesłanki odwołania darowizny oraz czy Pani Sabina skutecznie darowiznę odwołała.
Polecamy serwis: Sprawy rodzinne
Podsumowanie:
- pozostawienie najbliższego członka rodziny bez opieki, której wymaga on ze względu na wiek, czy stan zdrowia nie zawsze będzie oceniane jako rażąca niewdzięczność uzasadniająca odwołanie darowizny,
- do odwołania darowizny konieczne jest złożenie przez darczyńcę pisemnego oświadczenia i doręczenie go obdarowanemu,
- przeniesienie z powrotem na darczyńcę prawa własności darowanego lokalu mieszkalnego wymaga złożenia przez obdarowanego odpowiedniego oświadczenia przed notariuszem,
- w przypadku nie złożenia przez obdarowanego oświadczenia koniecznego do przeniesienia na darczyńcę prawa własności przedmiotu darowizny, darczyńca powinien wytoczyć powództwo o nakazanie obdarowanemu dokonania tej czynności.