Pozbawienie wolności, umieszczenie kogoś w więzieniu jest naturalną karą za popełnienie ciężkiego przestępstwa. Realizuje ono wiele funkcji, między innymi daje poczucie sprawiedliwości. Jest to jednak czynione po przeprowadzeniu stosownego postępowania oraz skazaniu. Tymczasem funkcjonuje też środek zapobiegawczy, który może odizolować od świata oskarżonego, podejrzanego, czyli osobę, co do której dopiero toczy się postępowanie karne i nie wiadomo jeszcze czy zasługuje ona na jakąkolwiek karę.
- Na czym polega tymczasowe aresztowanie?
- Uzasadnione obawy
- Grożąca wysoka kara
- Kiedy nie powinno się stosować tymczasowego aresztowania?
- Na jak długo tymczasowy areszt?
- Podsumowanie
Na czym polega tymczasowe aresztowanie?
W postępowaniu karnym funkcjonują środki zapobiegawcze, które mają na celu zapewnienie prawidłowego, uczciwego, sprawnego przebiegu postępowania karnego. Są one w porządku prawnym po to, aby np. podejrzany nie zacierał dowodów, zastraszał świadków w trakcie toczącego się postępowania.
W Kodeksie postępowania karnego przewidziane są takie środki zapobiegawcze jak między innymi: poręczenie majątkowe, poręczenie społeczne, dozór policyjny czy właśnie tymczasowe aresztowanie.
Środek w postaci tymczasowego aresztowania jest bardzo dotkliwy wobec osoby przeciwko której toczy się postępowanie. Nie wiadomo bowiem jeszcze czy rzeczywiście powinna ona ponieść karę, a już musi ona całkowicie zmienić swoje dotychczasowe życie na skutek aresztu. Często może to być również dolegliwe dla jego najbliższych. Z tego też właśnie powodu środek ten powinien być stosowany niejako w ostateczności oraz na dość krótki czas. O takiej właśnie woli prawodawcy świadczy już chociażby sama tylko nazwa tego środka, która brzmi „tymczasowe aresztowanie”, a nie np. samo „aresztowanie”, „aresztowanie zapobiegawcze” itp. Ponadto, w postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie może być orzeczone na nie dłużej niż 3 miesiące. Okres ten może być przedłużany, choć każdorazowo na maksymalnie 3 miesiące albo krócej.
Prawo do orzeczenia tymczasowego aresztowania posiada wyłącznie sąd na wniosek prokuratora. Wydane przez sąd postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania prokurator może jednak uchylić albo zmienić na inny środek zapobiegawczy.
Warto przytoczyć przepis art. 258 k.p.k.:
§ 1. Tymczasowe aresztowanie i pozostałe środki zapobiegawcze można stosować, jeżeli zachodzi:
1) uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;
2) uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne.
Uzasadnione obawy
Jak więc można dostrzec powyżej, tymczasowe aresztowanie można zastosować, gdy istnieją obawy odnośnie potencjalnych zachowań oskarżonego. Obawy te muszą być uzasadnione, czyli być poparte mocnymi argumentami w zakresie ryzyka:
- ucieczki lub ukrycia się;
- nakłaniania innych do składania fałszywych zeznań;
- utrudniania postępowania karnego w inny bezprawny sposób.
Ostatnia przyczyna jest sformułowana przez prawodawcę dość ogólnie. Nie jest bowiem określone na czym ten „inny sposób” mógłby polegać. Pomocne w tym zakresie jest orzecznictwo sądowe. Zgodnie z postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 lutego 2014 r. II Akz 33/14 obawa matactwa uzasadniająca tymczasowe aresztowanie nie może być oparta tylko o to, że oskarżony nie przyznał się do części (czy wszystkich) zarzuconych mu czynów. Oskarżony ma prawo do obrony, które realizuje taką treścią swych wyjaśnień.
Grożąca wysoka kara
W § 2 art. 258 k.p.k. jest przewidziana kolejna przyczyna zastosowania tymczasowego aresztowania, jaką jest grożąca oskarżonemu wysoka kara.
Art. 258 § 2
Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą.
Wyjaśniając zasadność powyższego rozwiązania można przytoczyć postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 maja 2016 r., II Akz 168/16:
Nie sama możliwość skazania na surową karę uzasadnia tymczasowe aresztowanie oskarżonego, ale wynikająca stąd obawa, że przewidując, iż zostanie mu wymierzona taka kara, oskarżony może podjąć działania w celu zdestabilizowania prawidłowego toku postępowania, czemu zapobiec może wyłącznie stosowanie tymczasowego aresztowania.
Kiedy nie powinno się stosować tymczasowego aresztowania?
W przepisie art. 259 kpk są określone sytuację, w których nie powinno stosować się tymczasowego aresztowania. Są to między innymi:
- ryzyko poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia oskarżonego;
- zagrożenie wyjątkowo ciężkimi skutkami dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny;
- przypadek, gdy przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności krótszą niż 1 rok;
- sytuacja, w której okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany czas kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.
Na jak długo tymczasowy areszt?
W postępowaniu przygotowawczym całkowity okres tymczasowego aresztowania nie powinien przekroczyć 12 miesięcy, aczkolwiek sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo może go przedłużyć na dalszy czas oznaczony, jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego. Wynika to z przepisu art. 263 § 2 i § 4 kpk.
W postępowaniu sądowym łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat, ale sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek przed którym sprawa się toczy, może go przedłużyć na dalszy czas oznaczony – jeżeli konieczność taka powstaje w związku z zawieszeniem postępowania karnego, czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego. Wynika to z przepisów art. 263 § 3 i § 4 kpk.
Wskazane powyżej okresy stosowania tymczasowego aresztowania mogą być wydłużane tylko w określonych przypadkach. Ocena tego czy one zachodzą powinna być swobodna, a nie dowolna, czyli między innymi racjonalna, znajdująca uzasadnienie w świetle szczegółów toczącej się sprawy.
Podsumowanie
Mając na uwadze wszystkie przytoczone w niniejszym tekście przepisy można stwierdzić, iż wolą prawodawcy jest bardzo ostrożne stosowanie tymczasowego aresztowania. Nie powinien więc to być środek orzekany zbyt często, ale tylko w ściśle uzasadnionych przypadkach. Tymczasem w wielu źródłach można przeczytać, iż sądy w Polsce dość często go nadużywają. Potwierdza to także orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, który nakłada na Polskę kolejne kary za nadużywanie tymczasowego aresztowania. Jest ono orzekane zbyt często oraz czas jego trwania jest nierzadko zbyt długi. Według raportu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka średnia liczba tymczasowo aresztowanych w Polsce wzrosła od 2016 do 2022 roku aż o 60%.
Wśród przyczyn zbyt częstego orzekania tymczasowego aresztowania przez sądy w Polsce wymienia się między innymi:
- nierzadko orzekane niskie kary dla Polski przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu,
- niechęć opinii publicznej do upominania się o prawa oskarżonych w postępowaniu karnym.
Podsumowując, uczestnicząc w postępowaniu karnym jako podejrzany / oskarżony warto dokładnie znać przepisy postępowania karnego i na ich podstawie walczyć o swoje prawa. Ponadto, warto zastanowić się nad podjęciem działań społecznych, które będą miały na celu wzrost świadomości społecznej co do potencjalnych nadużyć w zakresie orzekania tymczasowego aresztowania w postępowaniu karnym oraz ich skutków dla oskarżonego i jego rodziny.
Radca prawny dr Kamil Lorek
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego Dz. U. 2024 r. 0.37. tj.
Bibliografia:
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego Dz. U. 2024 r. 0.37. tj.
- 2. Skorupka J. (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Wydawnictwo C. H. Beck 2023 r.
- 3. Polska wciąż nadużywa tymczasowych aresztowań, z dnia 30 października 2023 roku, [https://www.rp.pl/prawo-karne/art39339111-polska-wciaz-naduzywa-tymczasowych-aresztowan], [dostęp w dniu 25 kwietnia 2024 roku]
- Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5 lutego 2014 r. II Akz 33/14
- Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 maja 2016 r., II Akz 168/16