Nie każda choroba daje orzeczenie, ale wiele tak. W 2025 roku komisje korzystają z nowego katalogu 208 jednostek chorobowych, które mogą uprawniać do orzeczenia o niepełnosprawności. Nie wystarczy sama diagnoza – liczy się to, jak choroba wpływa na Twoje życie. Sprawdź, czy Twoje schorzenie kwalifikuje się do orzeczenia i jakich symboli używa zespół orzekający.
Czym jest orzeczenie o niepełnosprawności i kto je wydaje?
Orzeczenie o niepełnosprawności potwierdza, że dana osoba ma trwałe lub długotrwałe ograniczenia w funkcjonowaniu i wymaga wsparcia. Dokument ten jest wydawany przez powiatowe zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności (dla dzieci do 16 lat i osób dorosłych) oraz wojewódzkie zespoły (dla odwołań). W przypadku osób powyżej 16. roku życia w orzeczeniu wskazuje się jeden z trzech stopni niepełnosprawności: lekki, umiarkowany albo znaczny. W orzeczeniach dla dzieci określa się jedynie fakt niepełnosprawność, bez stopniowania.
Brak zamkniętej listy chorób
W polskim systemie orzekania nie funkcjonuje oficjalna lista jednostek chorobowych, które automatycznie uprawniają do uzyskania orzeczenia. Samo zdiagnozowanie choroby, np. cukrzycy, astmy czy jaskry – nie gwarantuje orzeczenia. Najważniejsza jest ocena wpływu schorzenia na codzienne życie: czy prowadzi ono do zaburzeń funkcji organizmu, ogranicza możliwość samodzielnego funkcjonowania, nauki lub pracy.
Symbole przyczyn niepełnosprawności – 12 kategorii
W orzecznictwie stosuje się 12 symboli, które klasyfikują przyczynę niepełnosprawności. W jednym orzeczeniu można wskazać maksymalnie trzy różne symbole, o ile każda z diagnoz samodzielnie uzasadnia przyznanie orzeczenia. Poniżej lista symboli wraz z przykładami chorób:
01-U – upośledzenie umysłowe
Obejmuje niepełnosprawność intelektualną, najczęściej rozpoznawaną na podstawie testów psychometrycznych. Do orzeczenia kwalifikuje się najczęściej stopień umiarkowany, znaczny lub głęboki. Stopień lekki oceniany jest indywidualnie. Brane pod uwagę są trudności w nauce, komunikacji, samodzielnym funkcjonowaniu.
02-P – choroby psychiczne
Do tej grupy zaliczają się m.in. schizofrenia, choroba afektywna dwubiegunowa, ciężka depresja, utrwalone zaburzenia lękowe, zaburzenia osobowości i otępienia. Orzeczenie zależy od stopnia nasilenia objawów i ich wpływu na codzienne życie oraz możliwość pracy.
03-L – zaburzenia głosu, mowy i słuchu
Symbol obejmuje trwałe problemy z komunikacją, np. całkowitą lub częściową głuchotę, głuchoniemotę, afazję poudarową, uszkodzenia krtani lub fałdów głosowych. Oceniana jest możliwość porozumiewania się i samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie.
04-O – choroby narządu wzroku
Dotyczy poważnych wad wzroku, np. zaawansowanej jaskry, zwyrodnienia plamki żółtej, retinopatii cukrzycowej czy znacznej krótkowzroczności. Orzeczenie przysługuje osobom z ograniczoną ostrością lub polem widzenia mimo korekcji.
05-R – upośledzenie narządu ruchu
Szeroka grupa obejmująca wady kończyn, schorzenia kręgosłupa,, zaawansowaną osteoporozę, amputacje oraz inne schorzenia ograniczające poruszanie się. Oceniana jest nie tylko obecność wady, ale także zakres ruchomości i samodzielność.
06-E – epilepsja
Padaczka przewlekła, z częstymi lub trudnymi do opanowania napadami, a także jej neurologiczne konsekwencje mogą stanowić podstawę do orzeczenia. Znaczenie ma także reakcja na leczenie oraz ograniczenia w życiu codziennym i zawodowym.
07-S – choroby układu oddechowego i krążenia
Do tej grupy zaliczają się np. przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), ciężka astma, wady serca, kardiomiopatie, nadciśnienie z powikłaniami, niewydolność krążeniowa. Orzeczenie przysługuje, jeśli choroba znacznie ogranicza wydolność organizmu.
08-T – choroby układu pokarmowego
Dotyczy osób z ciężkimi, przewlekłymi chorobami przewodu pokarmowego – np. chorobą Crohna, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, marskością wątroby, nowotworami czy zespołem złego wchłaniania po resekcjach jelit. Oceniana jest zdolność do trawienia, odżywiania i ogólne osłabienie.
09-M – choroby układu moczowo-płciowego
Obejmuje m.in. przewlekłą niewydolność nerek, dializoterapię, nowotwory pęcherza, prostaty, nerek, ciężkie choroby ginekologiczne i urologiczne. Znaczenie ma wpływ na ogólne funkcjonowanie oraz konieczność stałego leczenia.
10-N – choroby neurologiczne
Szeroka grupa, w której znajdują się m.in. stwardnienie rozsiane (SM), choroba Parkinsona, udary, guzy mózgu i rdzenia, porażenia, SLA, neuropatie i miopatie. Kluczowe są zaburzenia ruchu, czucia, mowy oraz wpływ na samodzielność.
11-I – inne schorzenia
Symbol „inne” dotyczy chorób, które nie mieszczą się w pozostałych kategoriach, np. cukrzycy z powikłaniami, fenyloketonurii, mukowiscydozy, AIDS, chorób metabolicznych, zespołów genetycznych, nowotworów układu krwiotwórczego, a także poważnych zeszpecających zmian pourazowych lub pooperacyjnych.
12-C – całościowe zaburzenia rozwojowe (dzieci do 16. roku życia)
Obejmuje autyzm, zespół Aspergera i inne zaburzenia neurorozwojowe, które trwale wpływają na zdolność dziecka do komunikacji, uczestniczenia w edukacji i samodzielności. Przy ocenie uwzględnia się również konieczność wsparcia ze strony opiekuna.
Czy każda choroba uprawnia do orzeczenia?
Nie. Ocenie podlega nie tyle sama diagnoza, ile stopień, w jakim choroba wpływa na funkcjonowanie. Przykładowo: krótkowzroczność, astma, cukrzyca typu 2, jeśli są łagodne i nie ograniczają życia codziennego, nie będą podstawą do uzyskania orzeczenia.
Katalog 208 chorób – nowe ułatwienia w orzekaniu od 2025 roku
W 2025 roku Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych (BON) opublikowało specjalny katalog zawierający 208 jednostek chorobowych, które mogą stanowić podstawę do wydania orzeczenia o niepełnosprawności. Choć dokument nie ma charakteru prawnie obowiązującego, został uznany za rekomendowany standard postępowania dla wszystkich powiatowych i wojewódzkich zespołów ds. orzekania. Celem katalogu jest przede wszystkim ujednolicenie orzecznictwa w skali kraju, a także ograniczenie liczby niepotrzebnych wezwań na komisje lekarskie, zwłaszcza w przypadkach oczywistych i dobrze udokumentowanych. Podzielony on został na dwie listy:
150 chorób rzadkich – orzeczenia bezterminowe i pełne wsparcie
Wśród wymienionych 208 schorzeń, aż 150 to choroby rzadkie i ultrarzadkie, w przypadku których zaleca się, aby orzeczenia były wydawane na możliwie najdłuższy okres, a w uzasadnionych przypadkach, bezterminowo. Dotyczy to przede wszystkim dzieci, u których rozpoznano:
- Zespół Dravet (ciężka padaczka lekooporna o wczesnym początku),
- Mukowiscydozę (wieloukładowa choroba genetyczna prowadząca do niewydolności oddechowej i pokarmowej),
- Zespół Leigha (mitochondrialna encefalopatia z ciężkim przebiegiem neurologicznym),
- Dystrofie mięśniowe (np. Duchenne’a, Beckera),
- Wodogłowie wymagające stałego drenażu,
- Zespół Cockayne’a (rzadka choroba genetyczna prowadząca do wyniszczenia organizmu).
W takich przypadkach komisje powinny wskazywać punkt 7 (konieczność stałej opieki osoby drugiej) oraz punkt 8 (udział opiekuna w edukacji, terapii i rehabilitacji), co daje podstawę m.in. do przyznania świadczenia pielęgnacyjnego lub świadczenia wspierającego.
58 chorób z automatycznym wskazaniem punktu 8
Druga część katalogu obejmuje 58 chorób i zespołów klinicznych, które nie zawsze prowadzą do trwałej niepełnosprawności, ale wiążą się z koniecznością bieżącego wsparcia opiekuna w edukacji i terapii dziecka. W ich przypadku punkt 8 w orzeczeniu powinien być wskazywany z urzędu, o ile dokumentacja medyczna potwierdza rozpoznanie.
Do tej grupy należą m.in.:
- Fenyloketonuria (choroba metaboliczna wymagająca stałej diety i kontroli biochemicznej),
- Zespół DiGeorge’a (złożony zespół wad wrodzonych i niedoborów odporności),
- Ciężka hemofilia A i B (skazy krwotoczne prowadzące do powikłań ortopedycznych i ograniczeń aktywności fizycznej),
- Wrodzone zespoły miasteniczne (choroby nerwowo-mięśniowe upośledzające ruch i męczliwość).
W praktyce oznacza to, że nie ma potrzeby każdorazowego stawiennictwa na komisji, jeśli dostarczona dokumentacja jednoznacznie potwierdza rozpoznanie i jego wpływ na funkcjonowanie dziecka.
Poniżej znajdziesz linki do załączników z pełnymi listami chorób:
- Załącznik A (zawiera 150 chorób uprawniających automatycznie do wskazań w pkt 7 i 8): Załącznik A do wytycznych odnośnie orzekania o niepełnosprawności w wypadku niektórych rzadkich chorób genetycznych
Pełny katalog rzadkich chorób genetycznych o jednorodnym i niezmiennym przebiegu, stanowiący załącznik nr 1 do rozporządzenia, dostępny jest również w przepisach prawa:
- Załącznik B (zawiera 58 chorób uprawniających tylko do pkt 8): Załącznik B do wytycznych odnośnie orzekania o niepełnosprawności w wypadku niektórych rzadkich chorób genetycznych
Po co powstał katalog 208 chorób?
Katalog to odpowiedź na liczne skargi i rozbieżności w orzecznictwie pomiędzy różnymi powiatami. Dotąd zdarzało się, że dzieci z tą samą diagnozą otrzymywały różne decyzje, np. jedno dziecko dostawało punkt 7 i 8 oraz orzeczenie na 5 lat, drugie, tylko na rok i bez prawa do świadczeń. Katalog ma temu zapobiegać, zapewniając równe traktowanie pacjentów w całym kraju.
Podsumowanie: Kto i kiedy może dostać orzeczenie o niepełnosprawności?
Orzeczenie o niepełnosprawności to nie tylko dokument formalny, ale przepustka do realnego wsparcia, zarówno finansowego, jak i organizacyjnego. W 2025 roku proces orzekania nadal opiera się na analizie wpływu choroby na funkcjonowanie, a nie na samej diagnozie. Nie ma zamkniętej listy chorób uprawniających do orzeczenia, ale są symbole przyczyn (od 01-U do 12-C), które porządkują system i pomagają ocenić, jakiego wsparcia potrzebuje dana osoba.
FAQ: Choroby i orzeczenie o niepełnosprawności
Czy każda choroba uprawnia do orzeczenia o niepełnosprawności?
Nie. Samo rozpoznanie schorzenia nie wystarczy, komisja orzeka na podstawie wpływu choroby na codzienne funkcjonowanie, pracę, naukę lub samodzielność. Łagodna cukrzyca, dobrze kontrolowana astma czy krótkowzroczność nie muszą oznaczać niepełnosprawności.
Czy choroba psychiczna lub neurologiczna zawsze daje orzeczenie?
Nie zawsze. Komisja ocenia objawy, ich nasilenie i skutki, np. czy osoba wymaga pomocy w codziennym życiu, nie może pracować lub uczyć się. Umiarkowane depresje czy stwardnienie rozsiane we wczesnym stadium mogą nie dać podstaw do orzeczenia.
Czym jest katalog 208 chorób?
To wykaz opracowany przez Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Nie jest obowiązkowy, ale zespoły orzekające powinny się nim kierować. Celem katalogu jest ograniczenie liczby niepotrzebnych komisji i zapewnienie równego traktowania.
Czy dziecko też może mieć więcej niż jeden symbol niepełnosprawności?
Tak. W orzeczeniu można wpisać maksymalnie trzy symbole przyczyn niepełnosprawności, o ile każda z nich samodzielnie uzasadnia potrzebę wsparcia. Przykład: autyzm (12-C), padaczka (06-E) i wady słuchu (03-L).
Co oznacza punkt 8 w orzeczeniu dla dziecka?
Punkt 8 to wskazanie o konieczności stałego udziału opiekuna w procesie edukacji, terapii i rehabilitacji. W praktyce oznacza to prawo do świadczenia pielęgnacyjnego lub świadczenia wspierającego i dostęp do kształcenia specjalnego.
Podstawa prawna
- Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. 2024, poz. 1235 z późn. zm.)
- Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz.U. 2003 nr 139, poz. 1328)
- Wytyczne BON (Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych) w sprawie katalogu chorób – aktualne na 2025 r.