W połowie 2025 roku zmieniły się zasady orzekania o niepełnosprawności dla osób z chorobami rzadkimi i przewlekłymi. Jeśli Twoja diagnoza znajduje się w katalogu 208 chorób opublikowanym przez rząd, możesz otrzymać orzeczenie nawet na 7 lat, a w wielu przypadkach, także bezterminowo. Nowe przepisy kończą wieloletnią dowolność komisji i wprowadzają jednolite kryteria w całym kraju, co oznacza mniej stresu, mniej biurokracji i łatwiejszy dostęp do świadczeń. To jedna z największych zmian w orzecznictwie od lat, a wciąż mało osób wie, jakie daje realne możliwości.
- Sytuacja przed reformą – chaos, różne standardy i niekończące się formalności
- Co zmienia katalog 208 chorób?
- Jak nowe przepisy mają ułatwić życie osobom z niepełnosprawnościami?
- Wytyczne kontra przepisy – co komisje muszą stosować, a co jest tylko zaleceniem?
- Podstawa prawna
Sytuacja przed reformą – chaos, różne standardy i niekończące się formalności
Przez lata system orzekania o niepełnosprawności działał według różnych zasad w zależności od regionu. To, jak długo obowiązywało orzeczenie, zależało często nie od stanu zdrowia, lecz od województwa, w którym mieszkała dana osoba. W jednej części kraju ta sama diagnoza oznaczała decyzję na kilka lat, a w innej, jedynie na dwanaście miesięcy.
Dla osób z chorobami przewlekłymi lub nieuleczalnymi oznaczało to ciągłe składanie nowych wniosków, zbieranie dokumentacji i kolejne wizyty przed komisją, mimo że ich stan nie ulegał zmianie. Każda procedura wiązała się z kosztami, stresem i czasem poświęconym na zdobycie zaświadczeń, dojazdy oraz konsultacje. To właśnie ten system wymagał głębokiej przebudowy. Osoby z nowotworem, po amputacjach, czy też cierpiące na przewlekłe schorzenia, co rok lub dwa lata, musiały na nowo udowadniać, że są nadal chore.
Co zmienia katalog 208 chorób?
W marcu 2025 r. rząd opublikował katalog 208 chorób, który po raz pierwszy wprowadza jednolite zasady orzekania w całym kraju. Lista została podzielona na dwie grupy, zależnie od tego, jakie wskazania powinna otrzymać osoba z daną diagnozą.
Tabela. Katalog 208 chorób — podział na grupy i znaczenie dla orzeczenia
| Grupa | Liczba chorób | Co oznacza dla orzeczenia? | Przykładowe schorzenia |
|---|---|---|---|
Załącznik A | 150 | Komisja powinna zaznaczyć pkt 7 i 8 (potrzeba stałej opieki i udziału opiekuna). Umożliwia to wydanie orzeczenia bezterminowego albo na maksymalny okres dopuszczony przepisami. | Achondroplazja, mukowiscydoza, dystrofia mięśniowa Duchenne’a, choroba Gauchera, progeria, leucodystrofia metachromatyczna, choroba Niemanna-Picka, zespół Kabuki, zespół Rett |
Załącznik B | 58 | Wymagane jest zaznaczenie pkt 8 (stały udział opiekuna). Orzeczenie może być wydane na długi okres (np. 7 lat), ale nie zawsze bezterminowo. | Zespół DiGeorge’a, artrogrypoza, Charcot–Marie–Tooth, ciężka hemofilia A, wodogłowie wrodzone, fenyloketonuria, zespół Treachera-Collinsa, stwardnienie guzowate, wczesnopoczątkowa choroba Parkinsona |
Poniżej znajdziesz linki do załączników z pełnymi listami chorób:
- Załącznik A (zawiera 150 chorób uprawniających automatycznie do wskazań w pkt 7 i 8): Załącznik A do wytycznych odnośnie orzekania o niepełnosprawności w wypadku niektórych rzadkich chorób genetycznych
- Załącznik B (zawiera 58 chorób uprawniających tylko do pkt 8): Załącznik B do wytycznych odnośnie orzekania o niepełnosprawności w wypadku niektórych rzadkich chorób genetycznych
Najważniejsze jest to, że katalog narzuca komisjom jednolite kryteria. Jeśli dana diagnoza widnieje w załączniku i jest potwierdzona odpowiednim kodem ICD-10 lub OMIM, komisja nie może już „interpretować” przepisów po swojemu. To definitywny koniec sytuacji, w której ta sama choroba dawała różne prawa w zależności od województwa, nowy katalog ma zakończyć tę dowolność raz na zawsze.
Jak nowe przepisy mają ułatwić życie osobom z niepełnosprawnościami?
Zmiany w systemie orzekania mają zmniejszyć biurokrację, wyrównać praktyki komisji w całym kraju oraz zapewnić większą przewidywalność osobom z poważnymi, przewlekłymi chorobami. To pierwsza od lat tak szeroka reforma, która realnie wpływa na długość ważności orzeczeń i sposób ich wydawania.
Nowe minimalne okresy ważności orzeczeń
Rozporządzenie z 26 maja 2025 r. wprowadziło obowiązkowe dolne limity czasu obowiązywania orzeczenia. Zgodnie z nim:
- dzieci z rzadką chorobą genetyczną lub zespołem Downa otrzymują orzeczenie na co najmniej 3 lata,
- dorośli na minimum 7 lat.
To ogromna różnica względem poprzednich lat, kiedy wiele komisji wydawało decyzje zaledwie na rok lub dwa. Przepisy nadal pozwalają też na orzeczenia bezterminowe, jeśli choroba nie rokuje poprawy. Dla wielu rodzin oznacza to wreszcie stabilność i możliwość planowania życia bez ciągłego powtarzania procedury.
Orzeczenie bez komisji – częstsze i prostsze
Nowelizacja wzmacnia możliwość wydania orzeczenia jedynie na podstawie dokumentacji medycznej, bez obowiązku udziału w komisji. Dotyczy to zwłaszcza osób z chorobami rzadkimi, przewlekłymi, seniorów oraz osób z ograniczoną mobilnością.
Choć taka opcja istniała w przepisach od 2003 r., praktycznie nie była stosowana. Teraz państwo wyraźnie zachęca komisje, by korzystały z tego rozwiązania częściej — mniej stresu, mniej kosztów i mniej zbędnych wizyt w urzędach.
Digitalizacja i system elektroniczny
Kolejnym elementem reformy jest cyfryzacja procesu orzekania. Ministerstwo pracuje nad systemem online, który ma umożliwić:
- złożenie wniosku przez Internet,
- automatyczne pobranie dokumentów z ZUS i PFRON,
- szybszą weryfikację danych,
- uproszczenie kontaktu z komisją.
Platforma ma docelowo stworzyć jednolity rejestr orzeczeń w całej Polsce, co ukróci regionalne różnice i przyspieszy cały proces. To krok w stronę systemu, który będzie działał sprawnie zarówno dla osób składających wniosek, jak i dla urzędników.
Wytyczne kontra przepisy – co komisje muszą stosować, a co jest tylko zaleceniem?
W marcu 2025 r. wiceminister Łukasz Krasoń przedstawił zestaw wytycznych dla komisji orzekających, sugerujących, aby w przypadku 150 chorób z katalogu wydawać orzeczenia bezterminowe. Trzeba jednak podkreślić, że takie wytyczne nie mają mocy prawa, są jedynie rekomendacją i nie wiążą komisji w sposób bezpośredni.
Obowiązującym dokumentem jest dopiero rozporządzenie z maja 2025 r., które ustala minimalne okresy ważności orzeczeń: co najmniej 3 lata dla dzieci oraz 7 lat dla osób dorosłych. Przepisy nie nakładają obowiązku przyznawania orzeczeń bezterminowych, choć dopuszczają taką możliwość, jeżeli stan zdrowia pacjenta nie rokuje poprawy.
Ostateczna decyzja zawsze należy do komisji, to ona ocenia wpływ choroby na codzienne funkcjonowanie i na tej podstawie określa długość ważności orzeczenia.