Nieodpłatne nabycie majątku przez osoby fizyczne podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. Jeżeli jednak nabywcami budynku lub lokalu mieszkalnego są osoby najbliższe spadkodawcy lub darczyńcy, nie będzie obowiązku zapłaty podatku.
Wysokość i obowiązek zapłaty podatku od spadków i darowizn zależy przede wszystkim od wartości majątku i stopnia pokrewieństwa lub powinowactwa istniejącego między osobami, które nieodpłatnie przekazują sobie majątek.
Spadek to ogół praw i obowiązków zmarłego, przechodzących z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Oświadczenie o przyjęciu spadku spadkobierca powinien złożyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o dziedziczeniu. Dziedziczenie może nastąpić na podstawie ustawy lub testamentu.
Z kolei darowizna jest porozumieniem stron, na mocy którego darczyńca zobowiązuje się do dokonania bezpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. W przypadku darowizny lokalu lub budynku umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Zasady stosowania ulgi mieszkaniowej w podatku od spadków i darowizn określa art. 16 ustawy z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 142, poz. 1514 z późn. zm.; dalej ustawa o podatku od spadków i darowizn.). Zgodnie z tym przepisem w przypadku nabycia budynku mieszkalnego lub jego części, lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego oraz wynikających z przydziału spółdzielni mieszkaniowych: prawa do domu jednorodzinnego lub prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym:
• w drodze spadku lub darowizny przez osoby zaliczane do I grupy podatkowej,
• w drodze spadku przez osoby zaliczane do II grupy podatkowej,
• w drodze spadku przez osoby zaliczane do III grupy podatkowej, sprawujące przez co najmniej dwa lata opiekę nad wymagającym takiej opieki spadkodawcą, na podstawie umowy zawartej z nim przed organem gminy,
– nie wlicza się do podstawy opodatkowania ich wartości do łącznej wysokości nieprzekraczającej 110 mkw. powierzchni użytkowej budynku lub lokalu.
Aby z ulgi skorzystały osoby zaliczone do III grupy podatkowej, muszą sprawować opiekę nad spadkodawcą. W wyroku z 21 listopada 2000 r. (sygn. akt III SA 2475/99; niepublikowany) NSA zwrócił uwagę, że brak umowy o opiekę zawartej ze spadkodawcą przed organem gminy pozbawia podatnika możliwości uzyskania ulgi określonej w art. 16 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku od spadków i darowizn. Niebudząca bowiem wątpliwości okoliczność faktycznego sprawowania opieki nie czyni zadość warunkom wynikającym z tego przepisu.
Równie ważna jest wielkość dziedziczonego lub darowanego domu czy mieszkania. W wyroku NSA z 2 grudnia 1998 r. (sygn. akt III SA 7365/98; publikowany w onSA z 1999 r. nr 4, poz. 125) sąd wyjaśnił, że gdy przedmiotem nabycia w drodze darowizny jest udział we współwłasności budynku mieszkalnego o powierzchni użytkowej przekraczającej 110 mkw., w celu obliczenia ulgi w podatku od spadków i darowizn należy ustalić wartość całego budynku, odliczyć ciążące na nim długi i ciężary, a następnie wyliczyć wartość 110 mkw. powierzchni użytkowej budynku. Ułamkowa część tej wartości, odpowiadająca nabytemu udziałowi, nie podlega wliczeniu do podstawy opodatkowania.
Ważne!
Ulga mieszkaniowa służy bezpośredniemu zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych osób najbliższych spadkodawcy lub darczyńcy, nabywających lokal lub budynek mieszkalny.
Gdy przedmiotem nabycia w drodze spadku lub darowizny jest udział we własności budynku mieszkalnego omawiana ulga podatkowa przysługuje w wysokości proporcjonalnej do wielkości udziału będącego przedmiotem dziedziczenia lub darowizny – wyrok NSA z 7 września 1995 r. (sygn. akt SA/Wr 119/95; niepublikowany).
Konieczne warunki
Aby móc skorzystać z ulgi mieszkaniowej w podatku od spadków i darowizn poza byciem w jednej z grup podatkowych, należy spełnić jeszcze dodatkowe warunki.
Ulga mieszkaniowa przysługuje osobom, które łącznie spełniają następujące warunki:
• są obywatelami polskimi lub mają miejsce stałego pobytu w Polsce;
• nie są właścicielami innego budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość bądź będąc nimi przeniosą własność budynku lub lokalu na rzecz zstępnych, Skarbu Państwa lub gminy;
• nie dysponują spółdzielczym lokatorskim prawem do lokalu lub nie są właścicielami spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego oraz wynikających z przydziału spółdzielni mieszkaniowych: prawa do domu jednorodzinnego lub prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym, a w razie dysponowania tymi prawami przekażą je zstępnym lub przekażą do dyspozycji spółdzielni, w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia zeznania podatkowego;
• nie są najemcami lokalu lub budynku lub będąc nimi rozwiążą umowę najmu;
• będą zamieszkiwać w nabytym lokalu lub budynku przez 5 lat: od dnia złożenia zeznania podatkowego – jeżeli w chwili złożenia zeznania nabywca mieszka w nabytym lokalu lub budynku; od dnia zamieszkania w nabytym lokalu lub budynku – jeżeli nabywca zamieszka w ciągu roku od dnia złożenia zeznania podatkowego.
Niespełnienie choć jednego z wymienionych warunków uniemożliwia zastosowanie ulgi w tym podatku bądź spowoduje utratę prawa do ulgi i konieczność zapłaty podatku.
W wyroku WSA w Warszawie z 30 marca 2004 r. (sygn. akt III SA 1965/02; niepublikowany) sąd wyjaśnił, że celem ulgi z art. 16 ust. 2 pkt 5 ustawy o podatku od spadków i darowizn, która, tak jak i inne tego rodzaju rozwiązania, stanowi odstępstwo od zasady powszechnego opodatkowania, jest wsparcie tych obdarowanych, którzy wykorzystają lokal lub budynek otrzymany w drodze darowizny do zaspokojenia swoich aktualnych i faktycznych potrzeb mieszkaniowych. Preferencje podatkowe nie przysługują natomiast w przypadku, gdy darowizna ma służyć zabezpieczeniu takich potrzeb obdarowanego w dalszej przyszłości. W sprawie darowizny spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego w formie aktu notarialnego, zarówno z punktu widzenia powstania obowiązku podatkowego, jak i ważności tej umowy w świetle prawa cywilnego, nie jest istotna kwestia przyjęcia obdarowanej w poczet członków spółdzielni.
JAK USTALIĆ WŁAŚCIWĄ GRUPĘ PODATKOWĄ
• I grupa podatkowa
Zalicza się do niej małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów.
• II grupa podatkowa
Zalicza się do niej zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych.
• III grupa podatkowa
Zalicza się tu innych nabywców.
Również Ministerstwo Finansów wyjaśniało zasady stosowania przedmiotowej ulgi. Z pisma MF z 18 grudnia 1996 r. (nr PO 7-B-825-222/3864/96) wynika, że ulga, o której mowa w art. 16 ustawy o podatku od spadków i darowizn, przysługuje spadkobiercom lub obdarowanym, którzy m.in. nie są właścicielami innego budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość oraz nie są właścicielami spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego oraz wynikających z przydziału spółdzielni mieszkaniowych: prawa do domu jednorodzinnego, prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym lub będąc nimi przeniosą własność lub przekażą je w sposób określony w ustawie. Zatem wymienione warunki zastosowania ulgi z art. 16 odnoszą się wyłącznie do osób, które są właścicielami lokalu lub budynku mieszkalnego, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu. Nie dotyczą natomiast osób, które są współwłaścicielami tych lokali lub budynków, w tym także w sytuacji gdy stanowią one majątek wspólny małżonków.
Brak dotrzymania terminu
Nie stanowi podstawy do wygaśnięcia decyzji zbycie udziału w budynku lub lokalu na rzecz innego ze spadkobierców lub obdarowanych oraz zbycie budynku lub lokalu, jeżeli było ono uzasadnione koniecznością zmiany warunków mieszkaniowych, a nabycie innego budynku lub uzyskanie pozwolenia na jego budowę albo nabycie innego lokalu nastąpiło nie później niż w ciągu sześciu miesięcy od dnia zbycia. W tym miejscu powstaje pytanie, co będzie uważane za konieczność zmiany warunków życiowych. Z orzecznictwa sądowego oraz interpretacji podatkowych można wyciągnąć wniosek, że z koniecznością zmiany warunków życiowych będziemy mieć do czynienia np. wtedy, gdy obdarowany otrzyma pracę w innej miejscowości powodującą znaczne utrudnienie w dojazdach.
Warunek związany z koniecznością zamieszkiwania przez pięć lat w darowanym lub odziedziczonym mieszkaniu będzie spełniony również wtedy, gdy budynek lub lokal został zbyty przed rozpoczęciem zamieszkiwania ze względu na konieczność zmiany warunków lub miejsca zamieszkania, a nabycie innego budynku lub uzyskanie pozwolenia na jego budowę albo nabycie innego lokalu nastąpiło nie później niż w ciągu 6 miesięcy od dnia zbycia.
W tym miejscu warto przytoczyć interpretację I Urzędu Skarbowego w Bielsku-Białej z 21 października 2003 r. (nr PBB3-077/339/03), w której wskazano, że dla skorzystania z ulgi mieszkaniowej określonej w art. 16 ust. 1 ustawy o podatku od spadków i darowizn konieczne jest spełnienie warunku zamieszkiwania w nabytym lokalu lub w przypadku konieczności zmiany warunków mieszkaniowych nabycie innego lokalu nie później niż w ciągu 6 miesięcy od dnia zbycia nabytego w drodze darowizny mieszkania. Zasadniczym celem ustawodawcy jest zwolnienie bliskich spadkodawcy lub darczyńcy od obciążeń podatkowych, gdy nie dysponują mieszkaniem czy domem i będą mieszkać w uzyskanym lokalu przez 5 lat. Wyjątkiem w ramach ulgi mieszkaniowej, pozwalającym na jej zachowanie, jest uzasadniona konieczność zmiany warunków mieszkaniowych, co oznacza sytuację wyjątkową, której ważkość uzasadnia odstępstwo ze strony ustawodawcy od wymogu spełnienia do końca przesłanki z art. 16 ust. 2 pkt 5 ustawy o podatku od spadków i darowizn (chodzi o zamieszkiwanie w darowanym lokalu przez 5 lat), pozwalającej na skorzystanie z ulgi podatkowej. Dla spełnienia tej przesłanki nie wystarcza więc zwykła potrzeba zmiany warunków mieszkaniowych.
JAK USTALIĆ POWIERZCHNIĘ BUDYNKU
Za powierzchnię użytkową budynku (lokalu) w rozumieniu ustawy o podatku od spadków i darowizn uważa się powierzchnię mierzoną po wewnętrznej długości ścian pomieszczeń na wszystkich kondygnacjach (podziemnych i naziemnych, z wyjątkiem powierzchni piwnic i klatek schodowych oraz szybów dźwigów).
Powierzchnie pomieszczeń lub ich części oraz część kondygnacji o wysokości w świetle od 1,40 m do 2,20 m zalicza się do powierzchni użytkowej budynku w 50 proc., a jeżeli wysokość jest mniejsza niż 1,40 m – powierzchnię tę pomija się.
Obowiązki przy uldze
Podatnik co do zasady nie będzie musiał składać zeznania podatkowego dotyczącego podatku od spadków i darowizn przy darowiźnie mieszkania lub domu, gdyż ten obowiązek dopełni za niego notariusz, będący płatnikiem tego podatku.
PRZYKŁAD 1
Umową darowizny z 17 czerwca 1999 roku podatnikowi zostało darowane spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego. Podatnik przyjmując darowiznę oświadczył przed notariuszem, że spełnia wszystkie warunki uprawniające do skorzystania z ulgi określonej w art. 16 ustawy o podatku od spadków i darowizn. Podatnik chciałby sprzedać darowane mieszkanie, ale nie wie, jak liczyć 5-letni termin, aby nie utracić prawa do ulgi.
Z interpretacji Drugiego Urzędu Skarbowego w Toruniu z 16 kwietnia 2004 r. (nr PM/436-4/2004) wynika, że początek terminów określonych w art. 16 ust. 2 pkt 5 ustawy o podatku od spadków i darowizn należy liczyć od dnia sporządzenia aktu notarialnego. W związku z faktem, iż w dniu zawarcia umowy podatnik zamieszkiwał w lokalu mieszkalnym będącym przedmiotem umowy darowizny, początek 5-letniego terminu należy liczyć od 17 czerwca 1999 roku. Terminy określone w latach kończą się z upływem tego dnia w ostatnim roku, który odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim roku nie było – w dniu, który poprzedzałby bezpośrednio ten dzień, tak więc w przypadku podatnika obowiązek 5-letniego zamieszkiwania skończył się z upływem 17 czerwca 2004 roku.
PRZYKŁAD 2
Podatniczka otrzymała od swojej matki darowiznę mieszkania o powierzchni 150 mkw. Chciałaby skorzystać z ulgi mieszkaniowej w podatku od spadków i darowizn. Po spełnieniu wszystkich warunków może to zrobić, ale ulgą objęta jest wartość tylko 110 mkw., a wartość pozostałych 40 mkw. wliczona będzie do podstawy opodatkowania.
PRZYKŁAD 3
Podatnik jest współwłaścicielem jednego mieszkania. Teraz ojciec chciałby przekazać mu inne mieszkanie w drodze darowizny. Podatnik nie wie, czy może skorzystać z ulgi w podatku od spadków i darowizn. Oczywiście może. Istotne jest jednak to, aby podatnik dopełnił warunku zamieszkiwania przez okres 5 lat w nabytym mieszkaniu.
PRZYKŁAD 4
Podatnik odziedziczył dom wraz z garażem. Chciałby skorzystać z ulgi mieszkaniowej w podatku od spadków i darowizn, tylko nie wie, czy garaż wlicza się do powierzchni użytkowej odziedziczonego majątku. Oczywiście wlicza się, jeżeli garaż znajduje się w bryle nabytego budynku. Garaże wolno stojące nie są wliczane do powierzchni użytkowej domu.
Gdy obowiązku tego nie dopełni notariusz, wtedy podatnik, np. w przypadku spadku, będzie miał obowiązek złożyć zeznanie właściwemu miejscowo organowi podatkowemu w terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego (tj. od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku). Do zeznania należy dołączyć dokumenty mające wpływ na określenie podstawy opodatkowania potwierdzające:
• nabycie rzeczy i praw majątkowych, w szczególności może to być orzeczenie sądu stwierdzające nabycie spadku,
• posiadanie przez zbywcę tytułu prawnego do rzeczy i praw majątkowych wymienionych w zeznaniu,
• istnienie długów i ciężarów, obciążających nabyte rzeczy i prawa majątkowe, takie jak wypis z księgi wieczystej potwierdzający obciążenie nabytego budynku lub lokalu hipoteką.
W przypadku nabycia lokalu lub budynku mieszkalnego – do zeznania należy także dołączyć dokumenty potwierdzające posiadanie przez spadkodawcę tytułu prawnego do lokalu mieszkalnego lub budynku. Dokumentem takim jest przydział spółdzielczego prawa do lokalu, umowa sprzedaży budynku lub lokalu, orzeczenie sądu stwierdzające nabycie budynku w drodze zasiedzenia.
Ważne!
Zbycie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkaniowego przed upływem 5 lat od dnia otrzymania go w drodze darowizny spowoduje wszczęcie postępowania przez urząd skarbowy w sprawie wymierzenia podatku od spadów i darowizn i cofnięcie ulgi podatkowej, o której mowa w art. 16 ustawy o podatku od spadków i darowizn, chyba że zbycie spowodowane było koniecznością zmiany warunków mieszkaniowych, a nabycie innego budynku lub lokalu, lub uzyskanie pozwolenia na budowę budynku nastąpi nie później niż w ciągu 6 miesięcy do zbycia darowanego własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu.
Ewa Matyszewska