Prawo pracownika powstrzymania się od pracy ze względów bezpieczeństwa uwzględniają przepisy art. 210 k.p. Mamy tam do czynienia z regulacją dwóch różnych sytuacji uprawniających pracownika do powstrzymania się od pracy. Pierwszej dotyczą przepisy art. 210 par. 1-3 k.p. (łącznie z prawem oddalenia się z miejsca zagrożenia). Uprawnionym w tej sytuacji może być każdy pracownik, jeżeli spełnione są określone przesłanki. Należy do nich, po pierwsze, niezgodność warunków pracy (rozumianych w sensie warunków środowiska pracy) z przepisami bhp, a więc nie mówi się w tym przypadku o rozumianych luźniej zasadach bhp. Obostrzający charakter ma druga przesłanka, zgodnie z którą uprawniają do powstrzymania się od pracy niezgodne z przepisami bhp warunki pracy, jeżeli stwarzają one zagrożenie dla życia lub zdrowia pracownika, a ponadto zagrożenie to ma charakter bezpośredni. Usprawiedliwia przy tym pracownika nie tylko zagrożenie jego własnego życia i zdrowia, ale również analogiczne niebezpieczeństwo grożące w przypadku kontynuowania pracy innym osobom, w szczególności pracownikom. W orzecznictwie SN przyjmuje się, że powstrzymanie się pracownika od pracy w sytuacji określonej w art. 210 par. 1 k.p. nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia o pracy tylko wtedy, gdy pracownik zawiadomił o tym niezwłocznie przełożonego (wyr. SN z 9.5.2000r, I PKN 619/99, OSNAPiUS 2001, Nr 20, poz. 610).
Samo powstrzymanie się od pracy może nie usunąć bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia pracownika. Wówczas zgodnie z dyspozycją art. 210 par. 2 k.p., pracownik ma dodatkowo prawo oddalenia się z miejsca zagrożenia. W tym przypadku ustawodawca przewidział wyraźnie obowiązek pracownika niezwłocznego zawiadomienia o fakcie i przyczynach oddalenia.
Okres niewykonywania pracy połączony ewentualnie z oddaleniem się z miejsca zagrożenia nie stanowi przestoju. Pracownikowi przysługuje w tej sytuacji wynagrodzenie obliczane jak za urlop wypoczynkowy.
Zgodnie z art. 210 par. 4 k.p., pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób.
Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy na warunkach określonych w art. 210 par. 4 k.p. przysługuje tylko nielicznym grupom zawodowym, t.j. tym, które wykonują pracę wymagającą szczególnej sprawności psychofizycznej. Rodzaje takich prac określa, wydane na podstawie art. 210 par. 6 k.p., rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U. nr 62, poz. 287).
Przesłanka powstrzymania się od pracy w sytuacji, o której mowa, nie jest natury obiektywnej lecz subiektywnej. Rozstrzygające jest bowiem odczucie pracownika, że jest on niedysponowany psychicznie lub fizycznie, co w jego przekonaniu nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Ten stan świadomości nie podlega weryfikacji. Pracownik jest jednak obowiązany do uprzedniego zawiadomienia przełożonego o powstrzymaniu się od pracy. Rozwiązanie przewidziane w art. 210 par. 4 k.p. zostało wprowadzone przede wszystkim ze względu na dobro osób, których bezpieczeństwo zależy od dysponowania przez pracownika (kierowcy, pilota) pełną sprawnością psychofizyczną.
Za czas powstrzymania się od pracy ze względu na niedyspozycję pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Częste powstrzymywanie się od pracy z powołaniem na niedyspozycję może prowadzić do stwierdzenia nieprzydatności pracownika do pracy na danym stanowisku i w konsekwencji do rozwiązania z nim umowy o pracę w trybie wypowiedzenia.
Prawo powstrzymania się od pracy z powołaniem na zły stan psychofizyczny nie przysługuje pracownikowi zatrudnionemu przy pracy, której treścią jest obowiązek ratowania życia ludzkiego lub mienia.
prof. Jerzy Wratny
Uniwersytet Rzeszowski