Niekiedy zdarza się, że wskutek szczególnych okoliczności niektóre osoby nie mają szans na otrzymanie renty lub emerytury w zwykłym trybie. Aby nie pozostawić tych osób bez środków do życia, prezes ZUS może przyznać im świadczenia w drodze wyjątku po spełnieniu ściśle określonych warunków. Udowodnienie ich nie jest jednak sprawą łatwą.
Ustawodawca przewidział dwa rozwiązania, które są dla osób znajdujących się w szczególnych, trudnych sytuacjach jedynym sposobem otrzymania świadczenia zapewniającego środki do życia. Jednym z nich jest nadzwyczajna emerytura lub renta przyznana przez prezesa Rady Ministrów. Instytucja ta jest dość powszechnie znana w związku z licznymi kontrowersjami, jakie budzi. Była ona wielokrotnie przedmiotem krytyki mediów. Drugim rozwiązaniem znacznie mniej znanym jest świadczenie przyznawane w drodze wyjątku przez prezesa ZUS.
Konieczne spełnienie warunków
Przyznanie świadczenia w drodze wyjątku jest możliwe, jeżeli wnioskodawca spełnia łącznie następujące warunki:
• jest lub był osobą ubezpieczoną lub jest członkiem rodziny pozostałym po ubezpieczonym,
• nie spełnia warunków ustawowych do uzyskania świadczeń w „zwykłym” trybie wskutek szczególnych okoliczności,
• nie może podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek,
• nie ma niezbędnych środków utrzymania.
Gdy wnioskodawca nie spełni którejkolwiek z wymienionych przesłanek, wykluczona jest możliwość przyznania mu świadczenia w drodze wyjątku. Świadczenie w drodze wyjątku może być przyznane zarówno osobie, która była ubezpieczona, jak i pozostałym po niej członkom rodziny, którym w normalnym trybie przyznano by rentę rodzinną.
Świadczenie przyznawane w drodze wyjątku nie ma charakteru socjalnego. Jest ono swego rodzaju „wentylem bezpieczeństwa” wprowadzonym na wypadek, gdy na skutek nadzwyczajnych okoliczności osoba nie może uzyskać świadczenia w normalnym trybie, a nie może podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek oraz nie ma niezbędnych środków utrzymania. Nadzwyczajnymi okolicznościami są na przykład: nagła choroba lub wypadek śmiertelny, który przerwał okres ubezpieczenia. Warto tu wskazać, iż zarówno w praktyce ZUS jak i orzecznictwie NSA takimi okolicznościami nie są: alkoholizm i narkomania, pobyt w zakładzie karnym, opieka nad dzieckiem, nawet jeśli dziecko wymaga stałej opieki, opieka nad osobą obłożnie chorą czy wreszcie bezrobocie. Bezwzględnie świadczenie nie przysługuje osobie, która prowadząc samodzielną działalność gospodarczą nie opłacała składek albo pracowała na czarno.
Świadczenie wyjątkowe nie może być uzupełnieniem
Świadczenie w drodze wyjątku może otrzymać tylko taka osoba, która nie dostanie innego świadczenia, m.in. z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Niedopuszczalne jest też występowanie o takie świadczenie po to, aby uzupełnić sobie inne świadczenie.
PRZYKŁAD
Wnioskodawca otrzymuje świadczenie wypłacane mu z KRUS. Do prezesa ZUS wystąpił z wnioskiem o to, aby wypłacić mu świadczenie w drodze wyjątku, motywując to tym, że jest schorowany, a emerytura z KRUS nie wystarcza mu nawet na opłacenie lekarstw. W takim przypadku prezes ZUS odmówi przyznania świadczenia.
Brak możliwości podjęcia pracy
Kolejną przesłanką uzyskania świadczenia w drodze wyjątku jest brak możliwości podjęcia pracy ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek. Oznacza to, że osoby, wobec których lekarz orzecznik ZUS orzekł częściową niezdolność, nie mogą otrzymać świadczenia. Natomiast otrzymają je dzieci osoby zmarłej (ubezpieczonego), jednak tylko wtedy, gdy nie osiągnęły wieku 18 lat. Po ukończeniu 18 lat, nawet jeśli się uczą, nie mogą otrzymywać świadczenia, ponieważ przepis wyraźnie wskazuje, że dotyczy sytuacji, w których osoba jest niezdolna do pracy. Młody człowiek, który ukończył 18 lat i nie orzeczono wobec niego całkowitej niezdolności do pracy, może podjąć pracę, a więc nie spełnia przesłanki do otrzymania świadczenia.
Brak środków utrzymania
Przesłanką otrzymania świadczenia w drodze wyjątku jest też brak niezbędnych środków utrzymania. Jeśli zatem warunki materialne wnioskodawcy są dobre – na przykład ma on duży dom, który może wynająć, zgromadzone oszczędności, nie otrzyma świadczenia. W praktyce wnioskodawcy, uzasadniając wystąpienie o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku wskazują, że są osobami ubogimi, zapominając, że samo ubóstwo nie wystarczy do otrzymania świadczenia, ponieważ świadczenie nie ma charakteru socjalnego, ale, o czym już była mowa, jest ściśle powiązane z ubezpieczeniem wnioskodawcy. Inaczej mówiąc, samo ubóstwo nie jest warunkiem otrzymania świadczenia.
PRZYKŁAD
Wnioskodawca w wieku 70 lat zwrócił się do prezesa ZUS o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku, wskazując, że krótki okres jego ubezpieczenia wynika z tego, że w Polsce jako marynarz nie mógł znaleźć dobrze płatnej pracy. Pracował za granicą, na statkach tzw. taniej bandery, pracodawca go nie ubezpieczał i on sam nie opłacał składek na ZUS. Teraz ze względu na jego wiek nikt go nie chce przyjąć do pracy, a nie posiada środków utrzymania. W tym przypadku wnioskodawca nie otrzyma świadczenia, ponieważ nie był ubezpieczony, mimo że posiadał środki utrzymania. Sam fakt pracy za granicą nie jest wyjątkową okolicznością, która uniemożliwia nabycie świadczenia w trybie zwykłym. Marynarz nie myślał o przyszłości, a jego lekkomyślność nie może być przesłanką do otrzymania świadczenia w trybie wyjątkowym. Aby otrzymać świadczenie w drodze wyjątku, konieczne jest spełnienie wszystkich wymienionych wcześniej przesłanek.
Jaka wysokość świadczeń
Wysokość świadczenia nie jest określona w przepisach. Z informacji uzyskanych z ZUS wynika, że jest ono wypłacane w wielkości najniższej renty. Skargi na wysokość świadczenia są oddalane przez sądy administracyjne, które uznają, że w tej kwestii władztwo ma prezes ZUS i dotychczasowa praktyka jest prawidłowa.
Podkreślić też trzeba, że świadczenia przyznawanego przez prezesa ZUS w drodze wyjątku nie można odziedziczyć. Oznacza to, że jeżeli zmarły otrzymywał świadczenie w drodze wyjątku, to na przykład jego żona, dzieci nie dostaną po nim renty rodzinnej jak po osobie uprawnionej do zwykłej emerytury czy renty z tytułu niezdolności do pracy.
Przemysław Szustakiewicz
PODSTAWA PRAWNA
• Artykuły 82, 83 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).