W praktyce często pojawia się pytanie, czy członkowie rodziny zmarłego pracownika, który uległ wypadkowi przy pracy, a następnie zmarł przed otrzymaniem jednorazowego odszkodowania, mają prawo do tego odszkodowania czy też uprawnienie to wygasa ze śmiercią uprawnionego.
Wątpliwości w tym zakresie powstają przede wszystkim dlatego, że kwestia ta nie jest wprost uregulowana w ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Dlatego też konieczne jest z mocy art. 58 tej ustawy sięgnięcie do przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Odesłanie do emerytur i rent
W myśl zaś art. 136 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej w razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenia określone ustawą, świadczenia należne jej do dnia śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z którymi prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w razie ich braku - małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku - innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. Wymienione osoby mają prawo do udziału w dalszym prowadzeniu postępowania o świadczenie, nieukończonego wskutek śmierci osoby, która o to świadczenie wystąpiła.
Konieczny wniosek
O jednorazowe odszkodowanie, w myśl powyższych regulacji, można wystąpić tylko wówczas, gdy osoba uprawniona do uzyskania świadczenia z ubezpieczenia społecznego przed swoją śmiercią złożyła stosowny wniosek do organu rentowego, a do chwili śmierci nie wydano jeszcze decyzji w sprawie wnioskowanego świadczenia, bądź też, gdy decyzja ta została co prawda wydana, lecz świadczenie nie zostało jeszcze wypłacone do rąk ubezpieczonego. Wówczas wymienieni wyżej następcy prawni zmarłego mają prawo do udziału w dalszej części postępowania w sprawie przyznania świadczenia, gdy decyzja nie została jeszcze wydana, a jeśli decyzję wydano, to ustalone nią świadczenie powinno być im wypłacone za okres od dnia ustalonego w decyzji do dnia śmierci ubezpieczonego.
Orzecznictwo sądowe
Sąd Najwyższy w swoim dotychczasowym orzecznictwie, jeszcze w poprzednio obowiązującym, lecz w tym zakresie podobnym, stanie prawnym podkreślał, że w sytuacji gdy uprawniony do świadczeń emerytalno-rentowych nie zgłosił wniosku o ich przyznanie, to członkowie rodziny pozostali po jego śmierci nie mogą - bez względu na przyczynę braku takiego wniosku - domagać się wypłacenia im świadczeń należnych uprawnionemu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 1997 r., II UKN 77/97, OSNAPiUS 1998/2/55). Warto podkreślić, że art. 136 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest w stosunku do prawa spadkowego przepisem szczególnym, a więc wyklucza możliwość zastosowania tego prawa również do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy. Oznacza to, że wymienione w nim osoby mają prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego niezależnie od tego, czy są spadkobiercami zmarłego.
Następstwo prawne
Prawo do świadczeń z zakresu ubezpieczenia (zabezpieczenia) społecznego jest prawem osobistym, niewchodzącym w skład masy spadkowej.
Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 17 marca 2005 (III PK 101/04, OSNP 2005/21/340). Zatem roszczenie o świadczenie przysługujące z tego tytułu wygasa wraz ze śmiercią uprawnionego.
Powoduje to, że zasadniczo następcy prawni zmarłego nie mają prawa do tych świadczeń. Mogą jednak brać udział w dalszym prowadzeniu postępowania o świadczenie z ZUS, które nie zostało ukończone wskutek śmierci osoby, która o te świadczenia wystąpiła. Jest to wyraźne i jednoznaczne zakreślenie granic następstwa prawnego.
Przepis ten, pozwalający na realizację w tych granicach prawa osobistego, wygasłego ze śmiercią uprawnionego, jest przepisem szczególnym, którego wykładnia rozszerzająca jest niedopuszczalna. Zatem, jeśli zmarły nie wystąpił z wnioskiem do ZUS o jednorazowe odszkodowanie, jego następcy nie mają podstaw do dochodzenia świadczenia z ZUS. Gdy zaś z takim wnioskiem wystąpił, są do tego uprawnieni. Oznacza to, że decydujące znaczenie ma tu fakt złożenia wniosku przez zmarłego. W sytuacji bowiem złożenia wniosku do organu rentowego tylko przez członków rodziny zmarłego dyspozycja art. 136 ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie może mieć zastosowania.
PRZYKŁAD:
PRAWA ŻONY PO ŚMIERCI MĘŻA
Adam Z. był zatrudniony w spółce jako mechanik. W wyniku wypadku, któremu uległ 2 maja 2005 r., złamał nogę. Spółka przeprowadziła postępowanie powypadkowe i sporządziła protokół, zaś Adam Z. złożył wniosek o przyznanie mu jednorazowego odszkodowania. Lekarz orzecznik ZUS stwierdził 5-proc. długotrwały uszczerbek na zdrowiu. Po kilku dniach Adam Z. zmarł wskutek zawału serca. Po jego śmierci jego żona wystąpiła o wypłacenie jej jednorazowego odszkodowania. ZUS przyznał jej to świadczenie.
PRZYKŁAD:
ZASADY PRAWA SPADKOWEGO WYKLUCZONE
Ewa P. uległa wypadkowi przy pracy - została poparzona. Wystąpiła do ZUS z wnioskiem o wypłatę jednorazowego odszkodowania z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu. Po kilku tygodniach doznała udaru, wskutek którego zmarła. Pozostawiła ona testament, w którym jako swego jedynego spadkobiercę powołała matkę - Elżbietę W. Pomimo to jej mąż, z którym wspólnie zamieszkiwała do chwili śmierci, wystąpił do ZUS o wypłacenie mu kwoty jednorazowego odszkodowania należnego zmarłej żonie. ZUS wydał decyzję, w której wypłacił mu jednorazowe odszkodowanie.
PRZYKŁAD:
BEZ WNIOSKU NIE MA ŚWIADCZENIA
Jolanta J. cierpiała na chorobę zawodową płuc. Otrzymała decyzję stwierdzającą chorobę zawodową i miała zamiar wystąpić do ZUS o przyznanie jednorazowego odszkodowania z tytułu trwałego uszczerbku na zdrowiu. Uległa jednak wypadkowi samochodowemu i w wyniku doznanych obrażeń zmarła. Jej syn - Krzysztof J., z którym wspólnie zamieszkiwała, wystąpił do ZUS o przyznanie mu jednorazowego odszkodowania. ZUS wydał decyzję odmowną. Wówczas Krzysztof J. wystąpił do sądu z odwołaniem. Sąd je jednak oddalił, uznając, że decyzja ZUS była słuszna, gdyż Jolanta J. nie wystąpiła wnioskiem o wypłatę jednorazowego odszkodowania i uprawnienie do tego świadczenia wygasło z chwilą jej śmierci.
Kliknij aby zobaczyć ilustrację.
Ryszard Sadlik, sędzia Sądu Okręgowego w Kielcach
RYSZARD SADLIK
sędzia Sądu Okręgowego w Kielcach
Podstawa prawna
Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673 z późn. zm.).
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn. zm.).