Wraz z pogarszającą się sytuacją gospodarczą, mniejsze samorządy gminne mogą mieć problem z płynnością finansową. Co prawda samorządy mają możliwość zaciągania krótkoterminowych pożyczek i kredytów, by zachować płynność (np. kredyt w rachunku), jednak takie zobowiązania mogą kosztować.. Jeżeli podatnicy gminni są również dostawcami samorządu obie strony mogą starać się o wzajemną kompensatę na podstawie Ordynacji podatkowej. Kompensata jest rozwiązaniem korzystnym dla przedsiębiorcy, szczególnie jeżeli ma on problem z uzyskaniem środków finansowych od swoich wykonawców. Dla gminy jest to szansa uniknięcia nowych zobowiązań, a także. sankcji związanych z naruszeniem dyscypliny finansów publicznych, jeżeli zobowiązanie z tytułu umowy z dostawcą nie zostanie wykonane w terminie. Potwierdza to zalety rozwiązania "awaryjnego" jakim jest kompensata.
Kompensata, czyli potrącenie, może mieć miejsce w sytuacji, gdy co najmniej dwa podmioty są wobec siebie dłużnikami i wierzycielami. Mogą oni rozliczyć się potrącając wzajemnie swoje należności. Podmiot, którego zobowiązanie jest wyższe dopłaca nadwyżkę wierzycielowi.
Należności z umów z zamówień publicznych
Przedsiębiorca, który wykona zamówienie na rzecz jednostki samorządu terytorialnego może, potrącić swoje zobowiązania podatkowe oraz zaległości wraz z odsetkami za zwłokę z tytułu tzw. podatków samorządowych z wzajemnej, bezspornej i wymagalnej wierzytelności wobec jednostki samorządu terytorialnego.
Podatki samorządowe to: podatek od nieruchomości, podatek od środków transportów, podatek od spadków i darowizn, podatek od czynności cywilnoprawnych, podatek rolny, leśny, karta podatkowa.
Potrącenie może mieć miejsce w sytuacji, gdy przedsiębiorca wykonał zamówienie na podstawie umów zawartych w trybie przepisów o zamówieniach publicznych. Warunkiem jest by potrącenie zostało dokonane przez tego podatnika i z tej wierzytelności. Oznacza to, że do potrącenia nie dojdzie w sytuacji gdy wierzytelność np. zostanie zbyta.
Wierzytelność jest wzajemna, gdy obie strony posiadają wobec siebie roszczenie, czyli występują jednocześnie w roli dłużnika i wierzyciela, np. przedsiębiorca jest podatnikiem podatku od nieruchomości, a jednocześnie, gmina (organem podatkowym jest w tym przypadku burmistrz, wójt, prezydent miasta) na rzecz której powinien wpłacić ten podatek jest dłużnikiem z tytułu wykonanej przez niego usługi.
Wierzytelność jest bezsporna, gdy strony nie kwestionują jej istnienia, wielkości i terminu płatności (wyrok NSA z dnia 13 lutego 2007 r., sygn. akt II FSK 256/06). Wierzytelność staje się wymagalna wraz z upływem terminu płatności.
Na wniosek lub z urzędu
Rozliczenie w drodze potrącenia może być dokonane z urzędu albo na wniosek przedsiębiorcy. W pierwszym przypadku potrącenie następuje z dniem wydania z urzędu postanowienia o potrąceniu. Gdy przedsiębiorca się z nim nie zgadza, może złożyć zażalenie. W drugim przypadku, gdy z inicjatywą potrącenia wychodzi przedsiębiorca, wniosek powinien złożyć do odpowiedniego dla danego podatku organu (czyli do wójta, burmistrza, prezydenta ale w przypadku PCC, podatku od spadków i darowizn oraz karty podatkowej właściwym organem jest naczelnik urzędu skarbowego). W przypadku złożenia wniosku potrącenie następuje z dniem jego złożenia, gdy wniosek ten został uwzględniony. Gdy właściwy organ podatkowy nie przychyli się do złożonego przez przedsiębiorcę wniosku musi wydać decyzję (istnieje możliwość odwołania się od tej decyzji).
Uwaga! Przedsiębiorca ma możliwość także złożenia wniosku o zaliczenie wierzytelności na poczet przyszłych zobowiązań podatkowych.
Możliwość potrącenia przysługuje również podatnikom w stosunku do gminy, powiatu lub województwa z tytułu:
1) prawomocnego wyroku sądowego wydanego na podstawie art. 417 (odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej) lub art. 4172 Kodeksu cywilnego (żądanie naprawienia szkody na osobie wyrządzonej przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej);
2) prawomocnej ugody sądowej zawartej w związku z zaistnieniem okoliczności przewidzianych w art. 417 lub art. 4172 Kodeksu cywilnego;
3) nabycia przez gminę, powiat lub województwo nieruchomości na cele uzasadniające jej wywłaszczenie lub wywłaszczenia nieruchomości na podstawie przepisów o gospodarce nieruchomościami;
4) odszkodowania orzeczonego w decyzji wydanej przez wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starostę lub marszałka województwa.
VAT i dochodowy także mogą być potrącone
Możliwość rozliczenia swoich zobowiązań wobec fiskusa mają także podatnicy podatków stanowiących dochód budżetu państwa (np. VAT, CIT, PIT). Zobowiązania podatkowe oraz zaległości podatkowe wraz z odsetkami za zwłokę w tych podatkach podlegają potrąceniu z wzajemnych, bezspornych i wymagalnych wierzytelności podatnika wobec państwowych jednostek budżetowych z tytułu zamówień wykonanych przez niego na podstawie umów zawartych w trybie przepisów o zamówieniach publicznych. W tym przypadku również jest ograniczenie, by potrącenie zostało dokonana przez tego podatnika i z tej wierzytelności. Ten sposób wygasania zobowiązania w praktyce jednak nie znajdzie uzasadnienia do szerokiego zastosowania. Problem niewypłacalności lub utraty płynności finansowej dotyczyć będzie raczej mniejszych samorządów gminnych, niż państwowych jednostek budżetowych.
Państwowymi jednostkami budżetowymi są np. ministerstwa, urzędy wojewódzkie, urzędy i izby skarbowe oraz inne urzędy administracji rządowej, a także sądy, komendy policji, jednostki wojskowe.