Obecnie kwestie rekompensat za mienie zabużańskie reguluje ustawa z dnia 08 lipca 2005 roku o realizacji prawa do rekompensat z tytułu pozostawienia nieruchomości poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej – notabene czterokrotnie już nowelizowana. Ustawa przewiduje rekompensatę dla osób nie tylko za mienie utracone na mocy tzw. układów republikańskich ale również na mocy umowy pomiędzy Rzeczypospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o zmianie odcinków terytoriów państwowych z 1951 roku, a także dla osób, które na skutek innych okoliczności związanych z wojną rozpoczętą w 1939 roku były zmuszone opuścić byłe terytorium RP.
Powyższa ustawa w kształcie obecnym uniemożliwia dochodzenie rekompensat kilkudziesięciu tysiącom osób. Ustawą wprowadzono bowiem przepis, którym został określony krąg osób przysługującym rekompensaty. Zgodnie z art. 2 prawo do rekompensaty przysługuje właścicielowi nieruchomości pozostawionych poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli spełnia on łącznie następujące wymogi:
- był w dniu 1 września 1939 r. obywatelem polskim, zamieszkiwał w tym dniu na byłym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- posiada obywatelstwo polskie.
Problematyczny i krytykowany przez doktrynę był obowiązek zamieszkiwania w dniu 1 września 1939 roku na byłym terytorium RP zarówno dla osób:
- które posiadają zaświadczenia lub decyzje potwierdzające prawo do rekompensaty wydane na podstawie odrębnych przepisów i nie zrealizowały prawa do rekompensaty,
- występujących z wnioskiem do odpowiedniego wojewody o potwierdzenie prawa do rekompensaty pod rządami Ustawy z 08 lipca 2005 roku.
Zobacz serwis: Sprawy urzędowe
W obydwóch przypadkach, wojewodowie nie mogli w drodze decyzji potwierdzić prawa do rekompensat w przypadku nie wykazania, iż właściciel nieruchomości zamieszkiwał w dniu 1 września 1939 roku na byłym terytorium RP.
W dniu 17 kwietnia 2012 roku Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku o sygn. I SA/Wa 2392/11 stwierdził, iż „nie ma prawnych podstaw do unieważniania uprawnień, nabytych na mocy poprzednich przepisów o rekompensatach za mienie zabużańskie, które nie przewidywały obowiązku ustalania miejsca zamieszkania 1 września 1939 r. na byłym terytorium RP”. Wyrok ten otworzył drogę dochodzenia rekompensat osobom, które posiadają zaświadczenia lub decyzje potwierdzające prawo do rekompensaty wydane na podstawie odrębnych przepisów i nie zrealizowały prawa do rekompensaty.
W przypadku drugim, tj. osób, które wystąpiły z wnioskiem o rekompensatę do wojewody pod rządami Ustawy z dnia 08 lipca 2005 roku, dopiero Trybunał Konstytucyjny kilka dni temu – 23 października 2012 roku orzeczeniem o sygn. SK 11/12 orzekł, iż art. 2 pkt 1 ustawy z 2005 r. w zakresie, w jakim wprowadza warunek zamieszkiwania 1 września 1939 r. na byłym terytorium RP, jest niezgodny z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 konstytucji, który wskazuje, że ograniczenia konstytucyjnych wolności mogą być ustanowione w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób.
Zobacz serwis: Nieruchomości
Sędzia Wojciech Hermeliński stwierdził, że ustawodawca ma znaczną swobodę w ustalaniu warunków takich świadczeń jak prawo do rekompensaty. Nie oznacza to jednak, że może w sposób arbitralny i oderwany od ich celu wprowadzać dowolne ograniczenia.
Trzeba stwierdzić, że jest to bardzo istotne i trafne orzeczenie, umożliwiające kilkudziesięciu tysiącom osób dochodzenie w przyszłości swoich prawnie uzasadnionych roszczeń o rekompensaty.
Trybunał Konstytucyjny postanowił odroczyć o 18 miesięcy utratę ważności art. 2 ust. 1, przede wszystkim z powodu tego, iż uchylenie tego przepisu może spowodować duże wydatki budżetowe.
Pomimo korzystnych orzeczeń, dochodzenie rekompensat jest nadal skomplikowane, w wyniku czego osoby ubiegające się o rekompensaty powinny korzystać z profesjonalnych pełnomocników.
Zobacz serwis: Trybunał Konstytucyjny