Zdolność do czynności prawnych jest to możliwość nabywania praw i obowiązków za pomocą czynności prawnej. Może mieć ona charakter pełny oraz ograniczony. O zdolności do czynności prawnej decyduje wiek oraz ubezwłasnowolnienie.
Pełną zdolność do czynności prawnych ma osoba, która ukończyła 18 rok życia i nie jest ubezwłasnowolniona. Wyjątkiem w tym zakresie jest zawarcie małżeństwa, za zgodą sądu, przez 16 letnią kobietę.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnej ma osoba, która ukończyła 13 rok życia lub jest ubezwłasnowolniona częściowo.
Nie mają zdolności do czynności prawnej osoby, które nie ukończyły 13 roku życia lub zostały ubezwłasnowolnione całkowicie.
Ubezwłasnowolnienie częściowe a całkowite
Ubezwłasnowolnienie całkowite może zostać zastosowane jedynie wobec osoby, która ukończyła 13 rok życia. Osoba ta, z jakichś powodów, nie jest zdolna do kierowania swoim postępowaniem. Do tych powodów możemy zaliczyć m.in. choroby, niedorozwój umysłowy, zaburzenia psychiczne, w szczególności narkomanie lub alkoholizm (patrz: postanowienie SN z dnia 14 stycznia 1983 r., I CR 480/82). Osobie ubezwłasnowolnionej całkowicie zostaje przydzielony opiekun.
Ubezwłasnowolnienie całkowite powoduje, że czynności prawne zawarte przez osobę ubezwłasnowolnioną są nieważne. Wyjątek od tej zasady przewiduje art.14 § 2 Kodeksu cywilnego. osoba niezdolna do czynności prawnych może zawierać umowy należące do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. drobne zakupy. Może także dowolnie rozporządzać swoim zarobkiem, o ile sąd nie postanowi inaczej. Wszelkie czynności w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej podejmuje jej opiekun prawny.
Ubezwłasnowolnienie całkowite powoduje całkowitą utratę zdolności do czynności prawnej.
Drugi rodzaj ubezwłasnowolnienia może zostać zastosowany wobec osoby, która ukończyła przynajmniej 18 rok życia. Osoba może zostać ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii a także gdy wskutek choroby potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia własnych spraw.
Osobie ubezwłasnowolnionej częściowo zostaje wyznaczony przedstawiciel ustawowy w postaci kuratora.
Ubezwłasnowolnienie częściowe powoduje ograniczenie zdolności do czynności prawnej. Oznacza to, że taka osoba, co do zasady zobowiązana jest uzyskać zgodę kuratora na zawarcie danej umowy. Wyjątek od tej zasady stanowi możliwość zawierania umów w drobnych sprawach życia codziennego oraz możliwość rozporządzania swoim zarobkiem.
Procedura
Procedura ubezwłasnowolnienia jest szczegółowo uregulowana w art. 544 - 560 Kodeksu postępowania cywilnego. Art. 544 mówi, że postępowanie rozpoczyna się na wniosek. Prawo do jego złożenia przysługuje:
- małżonkowi osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
- krewnym w linii prostej oraz rodzeństwu;
- przedstawicielowi ustawowemu.
Osoby inne niż w/w widzące potrzebę ubezwłasnowolnienia danej osoby, mogą złożyć wniosek do prokuratora o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie.
Krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego.
Wniosek można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletniości osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Osoba, która złożyła wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.
Osoba, której dotyczy postępowanie powinna zostać niezwłocznie zbadana i przesłuchana po wszczęciu postępowania. Wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa, a razie potrzeby także biegłego psychiatry lub neurologa.
Sąd może na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy, gdy uzna to za niezbędne, zarządzić obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach termin można przedłużyć do 3 miesięcy.
Wniosek jest rozpatrywany przez sąd okręgowy miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy postępowanie. Sąd rozpoznaje go w składzie 3 zawodowych sędziów. Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są:
- osoba, której dotyczy wniosek
- jej przedstawiciel ustawowy;
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie
Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora. Ponadto, organizacje pozarządowe, do których zadań statutowych należy ochrona praw osób niepełnosprawnych, udzielanie pomocy takim osobom lub ochrona praw człowieka, mogą wstąpić do postępowania w każdym jego stadium.
Sąd rozstrzyga sprawę w drodze postanowienia. W tym postanowieniu określa rodzaj ubezwłasnowolnienia oraz uzasadnia swoją decyzję. Takie postanowienie podlega zaskarżeniu nawet przez samą osobę ubezwłasnowolnioną.
Sąd może zmienić rodzaj ubezwłasnowolnienia a także uchylić postanowienie o ubezwłasnowolnieniu gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Może to nastąpić również na wniosek samego ubezwłasnowolnionego.
Opracowano na podstawie:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296 z późn. zm.)
Postanowienie SN z dnia 14 stycznia 1983 r., I CR 480/82)