Wykorzystanie danych a prawo autorskie - geneza
Zagadnienia prawne związane z szeroko pojętymi danymi i ich wykorzystaniem powodują bardzo wiele niepewności w przestrzeni definicji legalnych. Wynika to stąd, iż rozwój urządzeń informatycznych, jak i całej technologii eksploracji danych wyprzedza w swojej praktyce cyfrowego obrotu prawnego działania legislacyjne i ramy prawne bezpiecznego i legalnego procesu przetwarzania danych w ramach postępu technologicznego. Niewątpliwie powyższe mechanizmy znacząco ułatwiają nowe technologie, np. ekstrakcja danych, którą można zdefiniować jako przetworzenie i połączenie istniejących już danych w użyteczne informacje[1][2].
Proces rozpoczął się już w latach 90 i dzisiaj jest wykorzystywany w dziedzinach takich jak usługi finansowe, e-commerce, fintech czy bankowość[3].
Do najczęściej wykorzystywanych technik ekstrakcji danych należy np. śledzenie wzorców[4], czyli wzrost popytu na dany produkt i powiązanie wzrostu jego podaży. Niewątpliwie w dużym stopniu jest to zbieżne z procesami inflacyjnymi, tak ważnymi i aktualnymi w czasach obecnego kryzysu i globalnej recesji.
Otoczenie prawne w UE
Zgodnie z powyższym, wykorzystanie danych ma niebagatelną rolę w prawnym życiu codziennym, a powszechność tego procesu wzrasta, co powoduje konieczność prawnego zabezpieczenia pewnych obszarów ochrony danych, które mogą być źródłem ekstrakcji danych, np. praw autorskich.
Jednym z ważniejszych aktów unijnych dotyczących praw autorskich jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady) 2019/790 z dnia 17 kwietnia 2019 roku w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE (tak zwana Digital Single Market Directive)[5]. Cały akt odnosi się do szeroko ujętych praw autorskich, jednak również stawia nacisk na ekstrakcję danych. Zgodnie z powyższym, unijny ustawodawca zwraca uwagę na możliwość komercyjnego wykorzystania eksploracji tekstów i danych oraz obliguje państwa członkowskie do wprowadzenia wyjątków lub ograniczeń dotyczących pewnych kategorii sytuacji. Daje również możliwość przechowywania zwielokrotnionych i pobranych danych tak długo, jak jest to potrzebne do eksploracji.
W szczególności, motyw 18 dyrektywy 2019/790 wskazuje, że „oprócz znaczenia dla badań naukowych, techniki eksploracji tekstów i danych są szeroko wykorzystywane także przez podmioty prywatne i publiczne do analizowania dużych ilości danych w różnych sferach życia codziennego i do różnych celów, w tym przez służby państwowe, do podejmowania złożonych decyzji biznesowych oraz do rozwijania nowych aplikacji i technologii. Podmioty uprawnione powinny nadal mieć możliwość udzielania licencji na sposoby korzystania ze swoich utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną wykraczające poza zakres stosowania obowiązkowego wyjątku dotyczącego eksploracji tekstów i danych na potrzeby badań naukowych przewidzianego w niniejszej dyrektywie oraz istniejących wyjątków i ograniczeń przewidzianych w dyrektywie 2001/29/WE.”.
W tym miejscu więc pojawia się widoczny cel dyrektywy, w postaci inicjatywy eliminacji na poziomie prawa krajowego niepewności prawa wśród użytkowników eksploracji tekstów lub danych co do tego, czy można dokonywać zwielokrotnień i pobrań na potrzeby eksploracji tekstów lub danych w odniesieniu do utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną, z zastrzeżeniem - jak wynika ze wskazanego motywu 18 przedmiotowej dyrektywy - że dostęp uzyskano w sposób zgodny z prawem, w szczególności gdy zwielokrotnienia i pobrania dokonywane do celów procesu technicznego nie spełniają wszystkich warunków istniejącego wyjątku dotyczącego tymczasowych czynności zwielokrotniania przewidzianego w art. 5 ust. 1 dyrektywy 2001/29/WE.
Aby zapewnić większą pewność prawa w takich przypadkach i zachęcić do innowacji również w sektorze prywatnym, dyrektywa ma na celu stworzenie wizji – pod pewnymi warunkami – wyjątku lub ograniczenia dotyczących zwielokrotniania i pobierania utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną na potrzeby eksploracji tekstów i danych, a także umożliwienia przechowywania wykonanych kopii tak długo, jak jest to konieczne do celów eksploracji tekstów i danych.
Taki wyjątek lub ograniczenie powinny – zgodnie z brzmieniem przedmiotowego motywu 18 dyrektywy 2019/790 – mieć zastosowania tylko wtedy, gdy beneficjent ma zgodny z prawem dostęp do utworu lub innego przedmiotu objętego ochroną, w tym również gdy utwór lub inny przedmiot objęty ochroną został podany do publicznej wiadomości w Internecie, oraz o ile podmioty uprawnione nie zastrzegły w odpowiedni sposób praw do zwielokrotniania i pobierania do celów eksploracji tekstów i danych. W przypadku treści, które zostały podane do publicznej wiadomości w Internecie, za stosowne powinno się wyłącznie uznać zastrzeżenie tych praw za pomocą środków nadających się do odczytu maszynowego, łącznie z metadanymi i warunkami korzystania ze strony internetowej lub usługi. Zastrzeżenie praw do celów eksploracji tekstów i danych nie powinno dotyczyć innych sposobów korzystania. W innych przypadkach odpowiednie może być zastrzeżenie praw w drodze innych środków, takich jak umowy czy jednostronne oświadczenia. Podmioty uprawnione powinny mieć możliwość stosowania środków, które zapewniają poszanowanie poczynionych przez nie w tym względzie zastrzeżeń. Przepis unijny w końcu podsumowuje, że „taki wyjątek lub ograniczenie nie powinny naruszać obowiązkowego wyjątku dotyczącego eksploracji tekstów i danych do celów badań naukowych przewidzianego w niniejszej dyrektywie ani obowiązującego wyjątku dotyczącego tymczasowych czynności zwielokrotniania przewidzianego w art. 5 ust. 1 dyrektywy 2001/29/WE.”.
Kolejne ważne postanowienie dyrektywy odnosi się do zastrzegania przez uprawnionego dopuszczalności powyższych procesów, jednakże największy nacisk jest położony na wprowadzenie ustawowych ograniczeń lub wyjątków, do których zaliczamy:
- W przypadku czasowego lub trwałego zwielokrotniania, w jakikolwiek sposób lub w jakiejkolwiek formie, w całości lub w części bazy danej chronionej prawem autorskim- Artykuł 5 litera a) dyrektywy 96/9/ WE[6];
- W przypadku ustanowienia prawa dla producenta bazy danych, wymagającego jakościowej i/lub ilościowej, istotnej inwestycji dla uzyskania weryfikacji lub prezentacji jej zawartości, prawo do ochrony przed pobieraniem danych i/lub wtórnym ich wykorzystaniem w całości lub w istotnej części, co do jakości i/lub ilości- Artykuł 7 ustęp 1 dyrektywy 96/9/WE[7];
- W przypadku przewidzenia przez Państwo Członkowskie wyłącznego prawa do zezwalania lub zabraniania bezpośredniego lub pośredniego, tymczasowego lub stałego zwielokrotniania utworu, przy wykorzystaniu wszelkich środków i w jakiejkolwiek formie, w całości lub częściowo: dla autorów — w odniesieniu do ich utworów, dla artystów wykonawców — w odniesieniu do utrwaleń ich przedstawień, dla producentów fonogramów — w odniesieniu do ich fonogramów, dla producentów pierwszych utrwaleń filmów — w odniesieniu do oryginału i kopii ich filmów, dla organizacji radiowych i telewizyjnych — w odniesieniu do utrwaleń ich programów, niezależnie od tego, czy te programy transmitowane są przewodowo lub bezprzewodowo, włączając drogę kablową lub satelitarną- Artykuł 2 dyrektywy 2001/29/WE[8];
- W przypadku trwałego lub czasowego powielania programu komputerowego jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie, częściowo lub w całości. W zakresie, w jakim ładowanie, wyświetlanie, uruchamianie, transmitowanie lub przechowywanie programu komputerowego wymaga takiego powielenia, takie czynności wymagają uzyskania zezwolenia uprawnionego, translację, adaptację, porządkowanie i jakiekolwiek inne modyfikacje programu komputerowego i powielenie wyników tych działań bez uszczerbku dla praw osoby, która modyfikuje program- Artykuł 4 ustęp 1 litera a), b) dyrektywy 2009/24/WE[9];
- Państwa członkowskie zapewniają wydawcom publikacji prasowych mającym siedzibę w danym państwie członkowskim prawa przewidziane w art. 2 i art. 3 ust. 2 dyrektywy 2001/29/WE w zakresie sposobów korzystania online z ich publikacji prasowych przez dostawców usług społeczeństwa informacyjnego. Prawa określone w akapicie pierwszym nie mają zastosowania do prywatnych i niekomercyjnych sposobów korzystania z publikacji prasowych przez użytkowników indywidualnych. Ochrona zagwarantowana w pierwszym akapicie nie ma zastosowania do czynności linkowania. Prawa określone w akapicie pierwszym nie mają zastosowania do pojedynczych słów lub bardzo krótkich fragmentów publikacji prasowej (Artykuł 15 ustęp 1 dyrektywy 2019/ 790[10]).
Polska legalizacja unijnej eksploracji tekstów i danych, w tym „ekstrakcji danych” na cele analizy dla złożonych decyzji biznesowych
Zgodnie ze wspomnianym problemem terminologii prawnej na poziomie ustawowym terminu „eksploracji tekstów i danych” dyrektywa 2019/790 wymaga implementacji na poziomie krajowym. Taka implementacja została zawarta w procedowanym aktualnie przez Rządowe Centrum Legislacji projekcie ustawy z czerwca i jesieni 2022 roku o zmianie ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 2022 roku pozycja 2509), poprzez próbę wprowadzenia do tej ustawy nowego artykuł 263 posługującego się terminem „EKSPLORACJA TEKSTÓW I DANYCH”, których aktualny tekst poddany pod proces legislacyjny brzmi następująco:
„Art. 263
1. Wolno zwielokrotniać rozpowszechnione utwory w celu eksploracji tekstów i danych, chyba że uprawniony zastrzegł inaczej.
2. Zastrzeżenie, o którym mowa w ust. 1, powinno być adekwatne do sposobu udostępniania utworów. W przypadku utworów publicznie udostępnionych w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym, zastrzeżenie następuje w formacie nadającym się do odczytu maszynowego w rozumieniu ustawy z dnia 11 sierpnia 2021 r. o otwartych danych i ponownym wykorzystywaniu informacji sektora publicznego (Dz. U. poz. 1641 oraz z 2022 r. poz. 1700), z uwzględnieniem metadanych i warunków korzystania ze strony internetowej lub usługi.
3. Utwory zwielokrotnione zgodnie z ust. 1 mogą być przechowywane wyłącznie w celu eksploracji tekstów i danych, tak długo, jak jest to konieczne do osiągnięcia tego celu.”.
Projektowany przepis wprowadza więc pojęcia ustawowe i zasady eksploracja tekstów i danych do celów innych niż badawcze, które to ramy prawne powinny korelować z artykułem 4 dyrektywy 2019/790.
Jak wynika z treści uzasadnienia do propozycji ustawowej, projektowany przepis ma stanowić odpowiedź na problem obrotu, że możliwość stosowania technologii cyfrowych w celu eksploracji tekstów i danych ma doniosłe znaczenie nie tylko dla organizacji badawczych, ale także dla podmiotów gospodarczych, które wykorzystują wyniki eksploracji w różnych sferach życia codziennego i do różnych celów, takich jak np. podejmowanie złożonych decyzji biznesowych, rozwijanie nowych modeli biznesowych, opracowywanie innowacyjnych aplikacji i technologii.
Dlatego projektodawca zwraca uwagę na art. 4 dyrektywy 2019/790, który wprowadza do prawa autorskiego dozwolony użytek w postaci eksploracji tekstów i danych w celach komercyjnych.
Uzasadnienie projektu odwołuje się właśnie do motywu 18 dyrektywy, gdzie zaakcentowano niepewność co do tego, czy w aktualnym stanie prawnym można dokonywać zwielokrotnień i pobrań na potrzeby eksploracji tekstów i danych. Celem dyrektywy jest zatem zwiększenie pewności prawa oraz stymulowanie rozwoju innowacji w sektorze prywatnym.
W aktualnym stanie prawnym polskie przepisy nie przewidują regulacji dotyczących dozwolonego użytku w postaci eksploracji tekstów i danych w celach komercyjnych. Dlatego konieczna jest implementacja artykułu 4 dyrektywy, która ma nastąpić przez wprowadzenie do ustawy o prawie autorskim nowego art. 263 tej ustawy. Jest to więc dozwolona „eksploracja tekstów i danych” w ramach klauzuli dozwolonego użytku na gruncie dyrektywy DSM (Dyrektywa 2019/790 – tak zwana Dyrektywa DSM - Digital Single Market). Zakres przedmiotowy dozwolonego użytku w postaci eksploracji tekstów i danych dla celów komercyjnych został wskazany w art. 4 ust. 1 dyrektywy 2019/790, który przewiduje wyjątek od praw przewidzianych w art. 5 lit a) i art. 7 ust. 1 dyrektywy 96/9/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 marca 1996 r. w sprawie ochrony prawnej baz danych, w art. 2 dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym, w art. 4 ust. 1 lit. a) i b) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/24/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych oraz w art. 15 ust. 1 dyrektywy 2019/790.
Zakres utworów, które mogą być eksplorowane w oparciu o powyższy przepis pokrywa się zatem z zakresem przewidzianym w art. 3 tej dyrektywy 2019/790, a dodatkowo obejmuje także programy komputerowe.
Zgodnie z art. 4 ust. 2 dyrektywy zwielokrotnienia i pobrania dokonane w ramach omawianego dozwolonego użytku mogą być przechowywane tak długo, jak to konieczne do celów eksploracji tekstów i danych. Co szczególnie istotne, korzystanie z omawianej postaci dozwolonego użytku nie jest uzależnione od spełnienia jakichkolwiek warunków co do celu korzystania.
Istotne postanowienie zawarto w artykule 4 ustęp 3 dyrektywy 2019/790. Z przepisu wynika, że podmiot, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe do utworów, które miałyby być eksplorowane, może wyłączyć taką możliwość przez odpowiednie zastrzeżenie, na przykład za pomocą środków nadających się do odczytu maszynowego w przypadku treści, które zostały udostępnione w Internecie. Zastrzeżenie ma polegać na zastosowaniu środków nadających się do odczytu maszynowego, łącznie z metadanymi i warunkami korzystania ze strony internetowej lub usługi, co wynika wprost z motywu 18 akapit drugi dyrektywy 2019/790. Jest to zatem szczególny przypadek dozwolonego użytku, kiedy to już sama możliwość korzystania z niego jest uzależniona od woli uprawnionego, oczywiście pod warunkiem wyrażenia tej woli w odpowiedni sposób. Zawarty w projektowanym art. 263 przepis ust. 3 ustawy prawo autorskie wskazuje, że zastrzeżenie to powinno być adekwatne do sposobu udostępniania utworów. W przypadku utworów publicznie udostępnionych w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym (czyli udostępnionych w Internecie), pojawia się wymóg zastrzeżenia w formacie nadającym się do odczytu maszynowego w rozumieniu ustawy z dnia 11 sierpnia 2021 r. o otwartych danych i ponownym wykorzystywaniu informacji sektora publicznego (Dziennik Ustaw pozycja 1641, z późniejszymi zmianami), z uwzględnieniem metadanych i warunków korzystania ze strony internetowej lub usługi.
Zgodnie z powyższym można zauważyć, iż przepis nie wprowadza żadnych wyjątków lub ograniczeń dotyczących wyżej wymienionych praw. Artykuł skupia się na podejmowaniu decyzji przez uprawnionego, a nie na ważniejszym zagadnieniu, jakim jest wspomniane obligatoryjne zachowanie ustawodawcy.
Reasumując, w uzasadnieniu projektu do ustawy zostaje podkreślony cel, który zakłada identycznie jak w dyrektywie, zwiększenie pewności prawa, jednakże w przypadku braku ustawowych ograniczeń, pewność prawa maleje.
Warto dodać, iż inne obowiązki nałożone na polskiego ustawodawcę, czyli na przykład przechowywanie zwielokrotnionej treści lub jej kopii tak długo jak jest to konieczne do celów ekstrakcji, zostały spełnione.
Konsekwencje
Zgodnie z Traktatem o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej dyrektywa, w przeciwieństwie do rozporządzenia, nie jest stosowana bezpośrednio i wymaga wdrożenia na podstawie np. ustawy do krajowego porządku prawnego. Konsekwencja tego przepisu zakłada swobodę ustawodawcy krajowego, jednocześnie nie wyłączając obowiązku zastosowania wszystkich przepisów dyrektywy.
Implementowany artykuł 4 dyrektywy 2019/790 wskazuje, że „Państwa członkowskie wprowadzają przepisy przewidujące wyjątek lub ograniczenie”. Przepis unijny zakłada więc, że państwa członkowskie, w tym Polska, co do zasady zobligowane są na mocy tejże dyrektywy 2019/790 do wprowadzenia określonych ograniczeń, stąd też polski ustawodawca, zarówno w przywołanym projektowanym przepisie, jak i w uzasadnieniu do niego skupił się na szeroko pojętych możliwościach, które może podjąć uprawniony, które to możliwości i uprawnienia należy interpretować razem z głównym celem dyrektywy 2019/790, czyli zapewnieniem pewności prawa co do takich zagadnień technologicznych jak „ekstrakcja danych” i „eksploracja tekstów i danych”.
K. Jakub Gładkowski, Polish Attorney, LL.M. (FU Berlin), Founding Partner Kiełtyka Gładkowski KG LEGAL
Przypisy:
[1] Wojciech Januszko Systemy informacji gospodarczej
[2] https://pl.theastrologypage.com/data-extraction
[3] https://www.sas.com/en_us/insights/analytics/data-mining.html
[4] https://www.trendmicro.com/pl_pl/what-is/machine-learning/data-mining.html
[5] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L0790&from=PL
[6] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:31996L0009&from=PL
[7] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:31996L0009&from=PL
[8] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32001L0029&from=PL
[9] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32009L0024&from=PL
[10] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L0790&from=PL