Wyłączenie sędziego w sprawie karnej – przepisy, zasady, orzecznictwo

Kamil Lorek
Radca prawny, wykładowca akademicki różnych przedmiotów prawniczych, prelegent na konferencjach naukowych, absolwent Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
rozwiń więcej
Wyłączenie sędziego w sprawie karnej – przepisy, zasady, orzecznictwo / Shutterstock

Sąd orzekający w sprawie powinien być niezawisły. Sędzia musi być zatem niezależny, neutralny, obiektywny. Jest to wymogiem wymiaru sprawiedliwości. Nie zawsze jednak będą spełnione warunki ku temu by każdy sędzia w każdej sprawie mógł pozostać bezstronny. Prawo przewiduje stosowne rozwiązania w takich sytuacjach.

Iudex inhabilis

W życiu mogą wystąpić sytuacje, w których sędzia będzie związany z jedną ze stron w sprawie, w której ma orzekać. Może to polegać np. na pokrewieństwie z jakąś osobą np. oskarżonym. Sytuacja taka może skutkować tym, że okoliczność ta w postaci relacji rodzinnych będzie wpływać na zachowania sędziego, jego stosunek do stron, przedstawianych dowodów i argumentów.

W tym kontekście należy przytoczyć art. 40 kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym sędzia jest z mocy prawa wyłączony od udziału w sprawie w razie zaistnienia jednego z przypadków, które wymienione są w tym przepisie. Oznacza to, że gdy wystąpi sytuacja tam przewidziana, to sędzia zostaje wyłączony od prowadzenia tej sprawy na mocy tego właśnie przepisu. Następuje to bez oceny tego czy owa sytuacja może mieć wpływ na tegoż sędziego czy nie.

Zgodnie z przepisem art. 40 § 1 kpk są to między innymi następujące przypadki:
- bezpośredni związek tego sędziego ze sprawą;
- małżeństwo sędziego i strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostawanie we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób;
- pokrewieństwo lub powinowactwo w linii prostej,
- okoliczność gdy sędzia był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły;
- udział sędziego w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony albo prowadzenie postępowania przygotowawczego,
- udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydanie zaskarżonego zarządzenia.

Rozwiązanie przewidziane w art. 40 kpk jest też znane z języka łacińskiego jako tzw. iudex inhabilis i odnosi się do przypadków, w których sędzia powinien zostać wyłączony od orzekania z mocy prawa.
Według § 2 wspomnianego przepisu wyłączenie sędziego ma zastosowanie także w sytuacji gdy okoliczności w postaci małżeństwa, wspólnego pożycia, stosunku przysposobienia, opieki, kurateli ustały.

Jedną z bardzo ważnych wskazanych w tym unormowaniu przyczyn wyłączenia z mocy prawa jest wydanie przez sędziego zaskarżonego orzeczenia. Warto jednak w tym miejscu przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z 25 listopada 2008 roku, V KO 88/08, zgodnie z którym:
Zarządzenie odmawiające przyjęcia środka odwoławczego od wydanego orzeczenia (art. 429 § 1 kpk) nie stanowi decyzji odnoszącej się do meritum tego orzeczenia, lecz ma charakter decyzji formalnej, sprawdzającej spełnienie procesowych warunków wniesienia środka odwoławczego. Nie sposób więc twierdzić, by sędzia wydający to zarządzenie miał rozstrzygać w przedmiocie zaskarżonego orzeczenia, w którego wydaniu brał udział, co stanowi rację unormowania art. 40 § 1 pkt 6 kpk.

Ważne

Zatem zgodnie z powyższym, nie zawsze orzekanie sędziego co do kwestii czysto formalnych będzie skutkować wystąpieniem przesłanki wyłączenia tegoż sędziego od tejże sprawy. Przepis art. 40 § 1 pkt 6 kpk (wyłączenie sędziego, który wydał zaskarżone orzeczenie) odnosi się przede wszystkim głównie do orzeczeń odnoszących się do kwestii merytorycznych w sprawie, a niekoniecznie do tych czysto formalnych.

Iudex suspectus

Możliwych jest wiele różnych okoliczności, które będą wpływać na bezstronność sędziego. Do takich sytuacji odnosi się przepis art. 41 kpk, zgodnie z którym:
§ 1. Sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.

Zatem sędzia ulega wyłączeniu gdy istnieje okoliczność, która „mogłaby wywoływać wątpliwość co do jego bezstronności”. Zastosowane przez prawodawcę w tym przepisie określenie „mogłaby” świadczy o tym, że do wyłączenia sędziego nie jest wymagane udowodnienie nieformalnych powiązań między sędzią, a stroną postępowania sądowego. Wystarczy jedynie samo zaistnienie uzasadnionej wątpliwości co do bezstronności sędziego.

Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 czerwca 2016 roku, II Aka 195/16, w myśl którego: „Konstrukcja normy gwarancyjnej zawartej w art. 41 § 1 kpk zwalnia stronę domagającą się wyłączenia sędziego lub podnoszącą zarzut obrazy tego przepisu w środku odwoławczym nie tylko od dowodzenia braku jego bezstronności, ale nawet od wykazywania realności wątpliwości co do zachowania przez niego obiektywizmu. W obu przypadkach wystarczające jest wskazanie istnienia wyłącznie tego rodzaju okoliczności, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności.”

W świetle przytoczonego wyżej orzeczenia należy podkreślić, iż strona postępowania nie jest obciążona ciężarem dowodowym ani w kwestii braku bezstronności sędziego, ani nawet w zakresie realności wątpliwości odnośnie braku obiektywizmu sędziego.

Przytoczony przepis art. 41 kpk nie zawiera żadnego katalogu, ani przykładowych przypadków wyłączenia. Ma on zastosowanie w w razie wystąpienia okoliczności uzasadniającej wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Z pewnością wiele różnych sytuacji będzie taką okolicznością. Jedną z nich jest przypadek, w którym sędzia prowadząc sprawę niekulturalnie, niewłaściwie traktuje jedną ze stron i okazuje jej negatywne emocje.

W tym miejscu warto też przytoczyć Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2021 roku II KK 420/19, zgodnie z którym:
„Do zastosowania art. 41 § 1 k.p.k. nie jest konieczne stwierdzenie rzeczywistej stronniczości sędziego, sędzia może być nawet subiektywnie i obiektywnie bezstronny. Dla skuteczności wniosku o wyłączenie sędziego w tym trybie powinno natomiast istnieć zewnętrznie uzasadnione przekonanie, że bezstronność sędziego jest wątpliwa (zob. wyrok SN z 17.10.2013 r., IV KK 182/13).”

Zgodnie z tym wyrokiem wyłączenie sędziego na postawie art. 41 kpk ma zastosowanie także w sytuacji gdy sędzia prowadząc tą sprawę zachowuje całkowity obiektywizm, ale zachodzi inna, zewnętrzna przyczyna uzasadniająca wątpliwość co do bezstronności sędziego. Zważyć bowiem też należy, iż przytoczony art. 41 kpk odnosi się do wątpliwości na całym etapie postępowania oraz wydawania orzeczenia. Sam fakt, że sędzia przez pewien czas (nawet zdecydowaną większość postępowania) był bezstronny nie wyklucza przecież ryzyka, iż na końcu będzie stronniczy pod wpływem stosownej okoliczności.

Rozwiązanie zawarte w przepisie art. 41 kpk jest też zwane z języka łacińskiego jako tzw. iudex suspectus i odnosi się do sytuacji, w której sędzia powinien być wyłączony od rozpatrywania danej sprawy z uwagi na okoliczność uzasadniającą wątpliwość co do jego bezstronności.

Podsumowanie

Jednym z wymogów sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawa jest bezstronność sędziego, który musi traktować wszystkie strony tak samo, sprawiedliwie. Nie może nikogo uprzywilejowywać ani nikogo dyskryminować. Spełnieniu tych wymogów służą rozwiązania prawne znane jako iudex inhabilis oraz iudex suspectus.

Iudex inhabilis (art. 40 kpk) odnosi się do dość oczywistych przypadków, które stwarzają duże ryzyko stronniczości sędziego (np. małżeństwo z jedną ze stron). Iudex suspectus (art. 41 kpk) nie zawiera żadnego katalogu przypadków i ma charakter bardziej ogólny. Normuje sytuacje, w których jakaś okoliczność może wywoływać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w konkretnej sprawie. Ta wątpliwość odnosi się też do potencjalnego ryzyka stronniczości sędziego i ma zastosowanie także wówczas gdy zachowanie tego konkretnego sędziego było dotychczas obiektywne.

Warto nadmienić, iż instytucja wyłączenia sędziego występuje nie tylko w postępowaniu karnym, ale również w innych postępowaniach. Unormowania tam zawarte są zbliżone do tych ujętych w kodeksie postępowania karnego. W postępowaniu cywilnym regulacje iudex inhabilis zostały umieszczone w przepisie art. 48, a iudex suspectus w art. 49 kodeksu postępowania cywilnego. Z kolei w postępowaniu sądowo – administracyjnym unormowania te zostały zawarte w art. 18 (iudex inhabilis) i art. 19 (iudex suspectus) ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 roku Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.

Autor: Radca prawny dr Kamil Lorek

Podstawa prawna: Ustawa z dnia 06 czerwca 1997 roku kodeks postępowania karnego tj. Dz. U. 2025 r. poz. 46, 304.

oprac. Paweł Huczko
rozwiń więcej
Prawo
Już od 14 sierpnia 2025 r. będzie łatwiej o orzeczenie o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, uprawniające do szeregu świadczeń, ulg i uprawnień. Nowe przepisy wchodzą w życie
02 sie 2025

W dniu 14 sierpnia 2025 r. wchodzi w życie rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28.07.2025 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności, dzięki któremu będzie można szybciej uzyskać orzeczenie o niepełnosprawności (i odpowiednio – stopniu niepełnosprawności), a co się z tym wiąże – szybciej korzystać z przysługujących na jego podstawie świadczeń, ulg i innych uprawnień.

To już przesądzone: Co najmniej dwie niedziele handlowe w miesiącu, zakupy w pierwszą i trzecią niedzielę każdego miesiąca, koniec z zakazem handlu w kolejne 20 niedziel w roku?
02 sie 2025

Na III czytanie sejmowej Komisji Gospodarki i Rozwoju oczekuje projekt ustawy o zmianie ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni oraz ustawy - Kodeks pracy (druk sejmowy nr 384), który ma na celu zmianę regulacji dotyczących zasad prowadzenia handlu i czynności związanych z handlem w niedziele, poprzez wprowadzenie co najmniej dwóch niedziel handlowych w każdym miesiącu roku kalendarzowego. Dotychczasowe 4 niedziele handlowe (wyznaczone na ostatnią niedzielę w styczniu, kwietniu, czerwcu i sierpniu) – zostałyby zatem zastąpione aż 24 takimi niedzielami, w które nie obowiązywałby zakaz handlu. W związku z wyborem Karola Nawrockiego na nowego Prezydenta RP i jego deklaracjami, które padły w tym zakresie w czasie kampanii prezydenckiej – wydaje się, że dalsze losy tego projektu są już jednak przesądzone.

133 korzystne wyroki sądów powszechnych w sprawach dot. wyroku TK z 4 czerwca 2024 r. SK 140/20, w tym 16 prawomocnych – uruchomienie pierwszej w Polsce wyszukiwarki wyroków
01 sie 2025

Orzecznictwo w sprawach art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. sygn. akt SK 140/20 jest bardzo niejednolite. Wskazana niejednolitość przejawia się na wielu płaszczyznach, przede wszystkim niektóre sądy powszechne orzekają na korzyść emerytów poprzez zmianę decyzji ZUS, inne z kolei orzekają na niekorzyść, oddalając odwołania emerytów. Również w ramach orzeczeń korzystnych, można zaobserwować spore różnice. We wpisie przedstawiam zbiór znanych mi korzystnych orzeczeń dotyczących art. 25 ust. 1b ustawy emerytalnej, wydanych po wyroku TK z 4 czerwca 2024 roku sygn. akt SK 140/20.

Czas pracy w 2026 roku – dni robocze, święta, Wigilia [TABELA]
01 sie 2025

W 2026 roku obowiązuje 14 dni ustawowo wolnych od pracy, w tym Wigilia (24 grudnia), która od 2025 roku również jest dniem wolnym. W efekcie pracownicy na pełnym etacie będą mieli do przepracowania 2008 godzin w ciągu roku, przy 251 dniach roboczych i 114 dniach wolnych (wliczając weekendy).

Renta wdowia miała być wsparciem: Dziś wielu czuje się pominiętych. Kontrowersyjne przepisy wywołują burzę
02 sie 2025

Renta wdowia – dla wielu miała być finansowym wsparciem i symboliczną pomocą po utracie najbliższej osoby. Dziś coraz więcej osób mówi o rozczarowaniu, a nawet o poczuciu wykluczenia. Dlaczego świadczenie, które miało łagodzić życiowy dramat, stało się źródłem frustracji i oburzenia?

4 043 zł z PFRON na wózek lub skuter elektryczny – ruszył nabór wniosków
01 sie 2025

Masz wózek lub skuter z napędem elektrycznym? PFRON rusza z nowym wsparciem – możesz dostać nawet 4 043 zł na serwis, naprawę lub wymianę akumulatorów. O dofinansowanie mogą wnioskować osoby z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności. Wnioski przyjmowane są do 31 sierpnia przez system SOW.

Język ukraiński drugim językiem obcym w szkołach podstawowych – jest nowa podstawa programowa
02 sie 2025

25 lipca 2025 r. opublikowano nową podstawę programową do nauczania języka ukraińskiego jako drugiego języka obcego dla klas VII–VIII szkół podstawowych w Polsce. Dokument ten został opracowany z myślą o nauczycielach języka ukraińskiego pracujących w szkołach podstawowych.

Podatek katastralny - jak to działa w praktyce. Przewodnik dla Polaków kupujących nieruchomości w Hiszpanii
01 sie 2025

Coraz więcej Polaków kupuje mieszkania czy domy w Hiszpanii, dlatego rośnie zainteresowanie hiszpańskim systemem podatkowym. Jednym z kluczowych obciążeń w tym państwie jest podatek katastralny, zwany lokalnie IBI (Impuesto sobre Bienes Inmuebles).

MRiT ogłasza wielki powrót użytkowania wieczystego w mieszkalnictwie, choć – miliony Polaków zapłaciło (lub cały czas jeszcze płaci) za wykup od Skarbu Państwa udziału w nieruchomości związanego z posiadanym mieszkaniem
02 sie 2025

Podczas posiedzenia Senatu, które odbyło się w dniu 17 lipca 2025 r. – wiceminister rozwoju i technologii Tomasz Lewandowski ujawnił, że resort ma już gotowy projekt ustawy mającej na celu przywrócenie użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowych zabudowanych na cele mieszkaniowe. Co więcej – przewiduje on nie tylko powrót do budownictwa na gruntach należących do Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego, ale również zupełnie nową kategorię użytkowania wieczystego, z którą związane będą odmienne niż dotychczas (tj. sprzed zmiany stanu prawnego, która miała miejsce 1 stycznia 2019 r.) opłaty.

Nowi biedni emeryci. W Polsce już ponad 430 tys. osób z emeryturą niższą od minimalnej
01 sie 2025

W Polsce rośnie liczba osób pobierających emeryturę niższą od minimalnej. Zdecydowaną większość tej grupy stanowią kobiety. Przyczyną niskich świadczeń jest najczęściej zbyt krótki okres opłacania składek – wynikający z przerw w pracy, zatrudnienia na czarno, złego stanu zdrowia czy pracy za granicą.

pokaż więcej
Proszę czekać...