Prawo do odprawy emerytalnej pracownik nabywa jednak tylko wtedy, gdy w związku z nabyciem prawa do emerytury lub renty ustaje stosunek pracy pracownika, bez znaczenia, czy umowa ulega rozwiązaniu na skutek jej wypowiedzenia, porozumienia stron czy też upływu czasu. Sytuacją typową jest wprawdzie ustanie stosunku pracy, po którym pracownik przechodzi bezpośrednio na emeryturę lub rentę. Jak się jednak okazuje, związek między ustaniem stosunku pracy a przejściem pracownika na emeryturę lub rentę może mieć zarówno charakter przyczynowy, jak i czasowy czy funkcjonalny. Na takim stanowisku stanął również Sąd Najwyższy w wyroku z 8 grudnia 1993 r. (I PRN 111/93, OSNC 1994/12/243).
Odprawa rentowa
Prawo do odprawy rentowej przysługuje, co do zasady, pracownikowi, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem pracownika na rentę z tytułu niezdolności do pracy. Typowa jest sytuacja, gdy pracownik nabywa prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, rozwiązuje wiążącą go umowę o pracę i przechodzi na rentę. Należy jednak uznać, że prawo do takiej odprawy przysługuje również pracownikowi, którego stosunek pracy ustał wcześniej, niż pracownik nabył prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, jeśli prawo do tejże renty zostało uzyskane w związku z chorobą, która rozpoczęła się przed upływem okresu wypowiedzenia i trwała nieprzerwanie do chwili zakończenia okresu zasiłkowego (uchwała SN z 4 czerwca 1991 r., I PZP 17/91, OSNC 1992/3/37). Tak samo jest w przypadku, gdy umowa została wypowiedziana przez pracodawcę.
Odprawa rentowa należy się również pracownikowi związanemu umową o pracę zawartą na czas określony, jeśli pracownik stał się niezdolny do pracy na skutek choroby, która została stwierdzona podczas zatrudnienia tego pracownika i po nieprzerwanym okresie pobierania zasiłku chorobowego doprowadziła do przyznania mu renty (uchwała SN z 7 stycznia 2000 r., III ZP 18/99, OSNP 2000/24/888).
Odprawa emerytalna
Odprawa emerytalna przysługuje w przypadku, gdy stosunek pracy pracownika ustaje w związku z przejściem tego pracownika na emeryturę. Nie można jednak uznać, że rozwiązanie umowy o pracę przed osiągnięciem wymaganego wieku emerytalnego lub przed nabyciem odpowiednio długiego okresu zatrudnienia jest rozwiązaniem umowy o pracę w związku z przejściem na emeryturę, nawet gdy przejście na taką emeryturę nastąpiło bezpośrednio po zakończeniu stosunku pracy. Taka sytuacja wskazuje na brak związku między rozwiązaniem umowy o pracę a przejściem na emeryturę, czyli skorzystaniem z przysługujących pracownikowi uprawnień emerytalnych.
Odprawa emerytalna nie należy się również pracownikowi, którego stosunek pracy uległ rozwiązaniu bez zachowania okresu wypowiedzenia z winy leżącej po stronie pracodawcy, nawet jeśli pracownik w chwili rozwiązania umowy o pracę nabył uprawnienia emerytalne. Takie przejście na emeryturę nie może być uznane za mające związek z rozwiązaniem umowy o pracę (wyrok SN z 16 listopada 2000 r., I PKN 81/00, OSNP 2002/11/265).
Prawo do odprawy emerytalnej przysługuje także pracownikowi, który w czasie trwającego zatrudnienia pobiera emeryturę. Prawo do takiej odprawy pracownik uzyska w chwili, kiedy jego stosunek pracy ustanie, pod warunkiem jednak, że pracownik nie otrzymał takiej odprawy już wcześniej. Nabycie prawa do odprawy, zarówno emerytalnej, jak i rentowej, możliwe jest tylko raz, a co za tym idzie, pracownik, który otrzymał już taką odprawę, nie może nabyć do niej prawa ponownie (art. 921 § 2 k.p.).
Emerytura wcześniejsza i świadczenie przedemerytalne
Pracownicy, którzy z uwagi na zbyt niski wiek nie uzyskali prawa do emerytury na zasadach ogólnych, mają prawo w niektórych przypadkach po spełnieniu dodatkowych przesłanek przejść na tzw. wcześniejszą emeryturę. Spełnienie warunków koniecznych do uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury oraz ustanie umowy o pracę w związku z przejściem na taką wcześniejszą emeryturę powoduje po stronie pracodawcy obowiązek wypłaty odprawy emerytalnej. Wcześniejsza emerytura jest bowiem emeryturą, choć udzielana jest na odrębnych zasadach.
To samo dotyczy pracowników, np. górników, którym przepisy przyznają prawo do emerytury wraz z osiągnięciem niższego, niż ogólnie przyjęty, wieku emerytalnego. Pracownik, którego stosunek pracy ustaje w związku z przejściem na taką emeryturę, również nabędzie prawo do odprawy emerytalnej.
Inaczej jest jednak w przypadku pracownika, którego stosunek pracy ustaje w związku z przejściem na świadczenie przedemerytalne. Świadczenie takie nie jest emeryturą, a uzyskanie prawa do tego świadczenia nie może być zrównane z „nabyciem prawa do emerytury”. Z uwagi na powyższe pracodawca nie ma obowiązku wypłacenia odprawy emerytalnej pracownikowi, którego stosunek pracy ulega rozwiązaniu w związku z przejściem na świadczenie przedemerytalne (wyrok SN z 6 maja 2003 r., I PK 257/02, OSNP 2004/15/267).
Tak samo jest w przypadku pracownika, który rozwiązał umowę o pracę w związku z przejściem na rentę rodzinną. Pracownik ten nie nabywa prawa do odprawy rentowej - renta rodzinna nie jest bowiem rentą z tytułu niezdolności do pracy (wyrok SN z 9 grudnia 1999 r., I PKN 408/99, OSNP 2001/9/305).
Monika Wacikowska