Podstawę do wypłaty świadczenia na ręce opiekuna może stanowić oświadczenie osoby sprawującej faktyczną opiekę nad rencistą, potwierdzonej przez właściwy organ administracji państwowej stopnia podstawowego. Organ rentowy wypłacający świadczenie zobowiązuje osobę pełniącą faktyczną opiekę nad rencistą do przedstawienia najpóźniej w ciągu 12 miesięcy postanowienia sądu o ustanowieniu opiekuna lub kuratora. W razie nieprzedstawienia postanowienia sądu w wyznaczonym terminie, organ rentowy zwraca się do właściwego organu administracji państwowej stopnia podstawowego w sprawie wystąpienia o ustanowienie opiekuna lub kuratora. Tymczasem Trybunał Konstytucyjny zakwestionował w pewnym zakresie powyższy przepis.
Zmiana statusu osoby uprawnionej
Trybunał Konstytucyjny 6 listopada br. rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczący wypłacania rent osobom z niepełnosprawnością intelektualną. Sprawa dotyczyła licznych skarg wpływających do Rzecznika Praw Obywatelskich od rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną co do praktyki wypłacania ich dzieciom rent przez ZUS, która jest odmienna od stosowanej wcześniej przez ośrodki pomocy społecznej. Zdaniem Rzecznika rodzice odczuwają nowe sposoby jako przymuszanie do inicjowania sądowych procedur ubezwłasnowolnienia dzieci. Jednostki organizacyjne ZUS kierują do nich pisma informacyjne m.in. takie: „Należy w terminie 14 dni dostarczyć postanowienie sądu o ustaleniu opiekuna sądowego lub potwierdzenie o złożonym w sądzie wniosku o ustanowienie opiekuna”. Rzecznik Praw Obywatelskich uznał, że obowiązujące przepisy nie zobowiązują ZUS do inicjowania działań do zmiany statusu osoby uprawnionej. Kwestionowane we wniosku przepisy rozporządzenia odnoszą się do sytuacji, gdy uprawniona do renty lub emerytury osoba niepełnosprawna, która nie potrafi lub nie może się podpisać, nie posiada opiekuna prawnego. Funkcjonuje ona - bez względu na ocenę jej stanu psychicznego czy sprawności intelektualnej - z pomocą osoby lub osób z kręgu najbliższej rodziny, najczęściej rodziców. W obecnym stanie prawnym pełnomocnictwo notarialne umożliwia faktycznym opiekunom odbieranie wszelkich przekazów pieniężnych z wyjątkiem przekazu świadczenia rentowego lub emerytalnego przekazywanego przez ZUS. Wszystkie inne świadczenia, np. pomocowe, mogą być im wypłacane. Zdaniem Rzecznika, nieumiejętność pisania osoby niepełnosprawnej czy też bariery w swobodnym porozumiewaniu się z nią nie mogą być utożsamiane z niemożnością pokierowania przez niepełnosprawnego swym postępowaniem. Fakt, że osoba uprawniona nie umie lub nie może się podpisać, nie może być w świetle prawa przyczyną ubezwłasnowolnienia. Przymus inicjowania postępowań, jakiemu poddani zostali opiekunowie faktyczni takich osób, nie jest uzasadniony. Stosowanie kwestionowanych przepisów narusza podstawowe prawa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał orzekł, że wspomniane wyżej przepisy § 43 ust. 2 i 4 rozporządzenia w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń w zakresie, w jakim przepisy te odnoszą się do wypłat renty socjalnej z powodu niepełnosprawności umysłowej osobom pełnoletnim, które nie mają przedstawiciela ustawowego, oraz w zakresie, w jakim odnoszą się do opiekunów faktycznych tych osób i do organów administracji państwowej stopnia podstawowego, zobowiązanych przez organ rentowy do wystąpienia do sądu o ustanowienie opiekuna lub kuratora dla osoby uprawnionej do renty, są niezgodne z art. 30 i 31 w związku z art. 2 oraz art. 92 ust. 1 Konstytucji RP i nie są niezgodne z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Jak stwierdził Trybunał, zmuszanie wszystkich rodziców czy faktycznych opiekunów do ubezwłasnowolniania swych niepełnosprawnych umysłowo, pełnoletnich dzieci nie znajduje podstaw w obowiązujących przepisach. Ubezwłasnowolnienie jest tak poważną ingerencją w prawa podmiotowe jednostki, że przepisy określają szczególne gwarancje ochrony osoby przed nieuzasadnionym wszczęciem postępowania o ubezwłasnowolnienie. W żadnym wypadku nie może uzasadniać użycia tego instrumentu wygoda urzędników, obowiązanych do organizowania i dystrybuowania różnych form pomocy, w tym świadczeń pieniężnych.
Skutkiem wyroku Trybunału powinna być nowa regulacja prawna - zgodna z Konstytucją i po uprzednim ustawowym określeniu zasad stanowiących wytyczne do wydania rozporządzenia. Do tego czasu podstawą prawną wypłat renty socjalnej, jeśli osoba uprawniona do renty ma trudności z jej odbiorem, mógłby stanowić obowiązujący przepis § 43 ust. 3 rozporządzenia - podstawę do wypłaty świadczenia na ręce opiekuna może stanowić oświadczenie osoby sprawującej faktyczną opiekę nad rencistą, potwierdzonej przez właściwy organ administracji państwowej stopnia podstawowego.
Podstawa prawna:
- rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. Nr 10, poz. 49 z późn.zm.),
- wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 6 listopada 2007 r., sygn. akt 8/05 (Dz.U. Nr 211, poz. 1548).
Alicja Grynczel