Przedstawiciel społeczny zaliczany jest do grupy uczestników procesu określanych mianem rzeczników interesu społecznego. Jego istnienie stanowi realizację konstytucyjnej zasady udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości. Od pozostałych uczestników procesu odróżniają go cechy, takie jak niezależność od stron procesowych oraz reprezentowanie w procesie interesu społecznego, który w konkretnej sytuacji może pokrywać się z interesem jednostkowym. Formalnie jednak przedstawiciel społeczny nie jest związany z żadną ze stron.
Udział przedstawiciela organizacji społecznej może być zgłoszony w postępowaniu sądowym, co jednocześnie wyklucza zgłoszenie udziału w postępowaniu przygotowawczym oraz udział w tych procedurach, które odbywają się bez rozprawy. Przesłankami udziału przedstawiciela społecznego w procesie karnym są potrzeba ochrony interesu społecznego lub interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka, jak również interes wymiaru sprawiedliwości. W obowiązującym stanie prawnym, możliwe jest zgłoszenie udziału w postępowaniu nawet po rozpoczęciu przewodu sądowego.
Zobacz serwis: Sprawy karne
W zgłoszeniu organizacja społeczna wskazuje interes społeczny lub indywidualny, objęty zadaniami statutowymi tej organizacji, oraz przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację. Do zgłoszenia należy dołączyć odpis statutu lub innego dokumentu regulującego działalność tej organizacji, a przedstawiciel organizacji społecznej przedkłada sądowi pisemne upoważnienie.
Sąd dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej do występowania w sprawie, jeżeli przynajmniej jedna ze stron wyrazi na to zgodę. Zgoda może być w każdym czasie cofnięta. W wypadku braku zgody choćby jednej ze stron, sąd wyłącza przedstawiciela od udziału w sprawie, chyba że jego udział leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Decyzja sądu w sprawie wniosku o dopuszczenie do udziału w postępowaniu przedstawiciela społecznego ma formę postanowienia, które nie jest zaskarżalne. Zgoda stron nie jest wymagana, gdy obecność przedstawiciela organizacji społecznej w sprawie leży w interesie wymiaru sprawiedliwości.
Sąd odmawia dopuszczenia przedstawiciela organizacji społecznej do występowania w sprawie, jeżeli stwierdzi, że wskazany w zgłoszeniu interes społeczny lub indywidualny nie jest objęty zadaniami statutowymi tej organizacji lub nie jest związany z rozpoznawaną sprawą.
Zobacz serwis: Kodeks karny
Poprzednio obowiązujące przepisy nie przewidywały możliwości ograniczania przez sąd liczby dopuszczonych do udziału w sprawie przedstawicieli organizacji społecznych. W takiej sytuacji należało dopuścić wszystkich przedstawicieli społecznych, jeżeli tylko leżało to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Obowiązujący aktualnie art. 90§6 KPK przewiduje możliwość ograniczenia przez sąd liczby przedstawicieli organizacji społecznych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Wówczas oskarżyciel i oskarżony są wzywani do wskazania nie więcej niż dwóch przedstawicieli organizacji społecznych, którzy będą mogli występować w sprawie. Jeżeli w sprawie występuje więcej niż jeden oskarżony lub więcej niż jeden oskarżyciel, każdy z nich może wskazać tylko jednego przedstawiciela. Niewskazanie przedstawiciela uznaje się za cofnięcie zgody na jego występowanie w sprawie.
Niezależnie od stanowisk stron sąd może postanowić o dalszym udziale poszczególnych przedstawicieli organizacji społecznych, jeżeli ich udział leży w interesie wymiaru sprawiedliwości.
Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie. Nie może on jednak wykonywać innych czynności procesowych, niż te wymienione w art. 91 KPK. Nie ma on prawa między innymi do zadawania pytań osobom przesłuchiwanym przed sądem, składania wniosków dowodowych, czy zaskarżania decyzji procesowych.