W ramach obowiązku alimentacyjnego zobowiązany winien zawsze dostarczać środków utrzymania, zaś środków wychowania – wyłącznie w razie potrzeby. Nie ma zatem potrzeby (ani możliwości prawnych) „wychowywania” osoby dorosłej, która jest uprawniona do otrzymywania alimentów.
1. Jakie są przesłanki obowiązku alimentacyjnego na rzecz dziecka
1.1. Niesamodzielność dziecka
Rodzice są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie (art. 133 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Zobowiązanie to dotyczy zarówno rodziców biologicznych, jak i osób które przysposobiły (adoptowały) dziecko. Obowiązek alimentacyjny nie kończy się po ustaniu małżeństwa.
Przyjmuje się, że dziecko jest w stanie utrzymać się samodzielnie, gdy jego wiek i wykształcenie pozwalają mu na samodzielne utrzymanie się. Może to nastąpić zarówno po zdobyciu zawodu przez dziecko, jak i ukończeniu przez niego nauki w szkole średniej i niepodjęciu dalszego kształcenia. Należy jednak zwrócić uwagę, że kontynuacja nauki na dziennych studiach wyższych może przemawiać za utrzymaniem obowiązku alimentacyjnego na rzecz dziecka – zwłaszcza, gdy podjęte studia mają wpływ na dalszą sytuację zawodową dziecka, a wyniki osiągane przez dziecko wskazują na celowość kształcenia.
Rodzice nie są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka wyłącznie w sytuacji, gdy dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
1.2. Możliwości zarobkowe rodziców
Wysokość alimentów uzależniona jest z jednej strony od usprawiedliwionych potrzeb osoby uprawnionej do ich otrzymywania, z drugiej strony – możliwościami majątkowymi i zarobkowymi rodziców. Oznacza to, że brak pracy osoby zobowiązanej czy też niskie dochody nie muszą ograniczać sądu co do zasądzanej kwoty. W toku postępowania sąd może bowiem ustalić, że osoba jest w stanie – przy dołożeniu starań – znaleźć pracę, czy też zarabiać więcej niż aktualnie otrzymuje. Z założenia konstrukcja ta ma zapobiegać zaniżaniu oficjalnie uzyskiwanych dochodów.
2. Alimenty między małżonkami
Wyjątkiem od zasady, iż obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej – jest obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami.
Stosownie do treści art. 60 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia (a zatem w sytuacji, gdy rozwód orzeczono z wyłącznej winy drugiego małżonka albo z winy obu stron) może żądać alimentów, pod warunkiem, że znajduje się w niedostatku. Wysokość alimentów jest także uzależniona od możliwości majątkowych i zarobkowych zobowiązanego oraz od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego. Pojęcie niedostatku nie jest zdefiniowane przez przepisy kodeksu rodzinnego. Pojęcie to wyjaśniał Sąd Najwyższy uznając: „W niedostatku znajduje się ten, kto nie może własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb w całości lub w części; a usprawiedliwione potrzeby te takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowania, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku.” Niedostatek może zatem oznaczać inny zakres potrzeb, w zależności np. od tego, czy chodzi o osobę dorosłą, czy o uczącą się.
Jeżeli jeden z małżonków został uznany wyłącznie winnym rozkładu pożycia, to jest on obowiązany do alimentacji nie tylko w razie niedostatku drugiej strony, ale pogorszenia się jej sytuacji majątkowej. Chodzi o stan, gdy w wyniku rozwodu sytuacja majątkowa małżonka jest gorsza niż była w trakcie trwania małżeństwa.
Obowiązek alimentacyjny pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami wygasa po zawarciu przez małżonka uprawnionego do alimentów nowego związku małżeńskiego.
W sytuacji gdy zobowiązanym do alimentów jest małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia (np. w przypadku orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie), obowiązek alimentacyjny wygasa po upływie lat 5 od dnia rozwodu. Sąd może przedłużyć ten termin w razie zaistnienia wyjątkowych okoliczności.
3. Fundusz alimentacyjny
Zgodnie z ustawą z dnia 7 września 2007r. (Dz. U. 2009 Nr 1, poz. 7 z późn. zm.) o pomocy osobom uprawnionym do alimentów określonym osobom przysługują świadczenia z tego funduszu w sytuacji bezskuteczności alimentów zasądzonych wyrokiem sądowym albo ustalonym w drodze ugody sądowej.
Świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują osobie uprawnionej:
1) do ukończenia przez nią 18 roku życia albo w przypadku gdy uczy się w szkole lub szkole wyższej do ukończenia przez nią 25 roku życia, oraz
2) jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty 725 zł.
Jeżeli osoba uprawniona jest niepełnosprawna, świadczenie alimentacyjnego przysługuje bezterminowo, o ile dochód na osobę w rodzinie nie jest wyższy od podanego powyżej.
Świadczenia z funduszu alimentacyjnego są przyznawane, jeżeli egzekucja świadczeń alimentacyjnych jest bezskuteczna. Zgodnie z w/w ustawą bezskuteczność egzekucji oznacza stan, gdy w ciągu 2 ostatnich miesięcy (tj. przed złożeniem wniosku) nie wyegzekwowano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań alimentacyjnych. Egzekucja jest uznawana za bezskuteczną także wtedy, gdy nie może ona być wszczęta lub prowadzona przeciwko dłużnikowi alimentacyjnemu przebywającemu poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności z powodu:
a) braku podstawy prawnej do pojęcia czynności zmierzających do wykonania tytułu wykonawczego w miejscu zamieszkania dłużnika,
b) braku możliwości wskazania przez osobę uprawnioną miejsca zamieszkania dłużnika alimentacyjnego za granicą;
Organem właściwym do składania wniosków o przyznanie świadczenia alimentacyjnego są wójtowie/burmistrzowie/prezydenci miast właściwi ze względu na miejsce zamieszkania osoby uprawnionej do świadczeń alimentacyjnych. Obsługa funduszu alimentacyjnego może zostać (i w praktyce w przeważającej większości miast i gmin tak się stało) zlecona ośrodkom pomocy społecznej.
Wysokość świadczeń z funduszu alimentacyjnego odpowiada wysokości zasądzonych alimentów, nie może ona jednak przekroczyć 500 zł miesięcznie.
4. Inne alimenty
Zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych (oczywiście w razie zaistnienia określonych w ustawie przesłanek) są co do zasady małżonkowie, rodzice, dzieci, dziadkowie oraz inni krewni w linii prostej. Dziadkowie są zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych wtedy, gdy sytuacja majątkowa zobowiązanego nie wystarcza na pokrycie usprawiedliwionych kosztów osoby uprawnionej.
Wyjątkiem od zasady, iż świadczenia alimentacyjne przysługują od członków rodziny jest art. 144 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z tym przepisem dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od męża swojej matki, nie będącego jego ojcem, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego. Takie samo uprawnienie przysługuje dziecku w stosunku do żony swego ojca, nie będącej jego matką.
Zgodnie z nim w sytuacji, gdy jeden z biologicznych rodziców zawarł związek małżeński z inną osobą niż drugi rodzic, dziecko może żądać alimentów od osoby, która zawarła związek małżeński z jego biologicznym rodzicem.
Z przepisu tego mogą skorzystać osoby, które nie mogą uzyskać świadczeń alimentacyjnych od swoich rodziców ani dziadków.
Zobacz: Bezpłatna porada prawna
5. Ustalenie ojcostwa
Ojcostwo w sensie prawnym oznacza stosunek łączący ojca i dziecko. Powstaje on albo z mocy samego prawa (w sytuacji, gdy dziecko rodzi się w trakcie trwania małżeństwa), albo poprzez czynność prawną (poprzez uznanie ojcostwa w sądzie, przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego bądź konsulem) albo w wyniku orzeczenia sądu.
Zgodnie z konstrukcją obowiązującą w polskim prawie rodzinnym, jeżeli dziecko rodzi się w czasie trwania małżeństwa albo w ciągu 300 dni od jego rozwiązania – uznaje się, że dziecko pochodzi od małżonków. Domniemanie to może zostać obalone wyłącznie w wyniku procesu sądowego o zaprzeczenie ojcostwa.
Każde z małżonków może wystąpić z takim powództwem w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedzieli się o urodzeniu dziecka – a zatem dla matki termin ten wynosi 6 miesięcy od dnia porodu, zaś dla ojca może być dłuższy – pod warunkiem, że ojciec nie wiedział o urodzeniu dziecka. Uznanie ojcostwa przed zakończeniem procesu o jego zaprzeczenie jest nieważne.
Jeżeli rodzice dziecka nie są małżonkami, ojcostwo może zostać stwierdzone w wyniku oświadczenia ojca (za zgodą matki). Oświadczenie to może być złożone w każdym czasie. Następuje ono w sądzie albo przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego i może zostać złożone, gdy rodzice zapewnią, że są biologicznymi rodzicami dziecka. (Jeżeli okaże się, że ojciec, który złożył oświadczenie o uznaniu ojcostwa nie jest biologicznym ojcem – może on się domagać zaprzeczenia uznania. Możliwość tak ma zastosowanie wyłącznie do uznań, które miały miejsce po 13 czerwca 2009r).
Sądowe ustalenie ojcostwa (i macierzyństwa) ma miejsce, gdy któryś z rodziców nie chce uznać dziecka dobrowolnie. W tej sytuacji w przeprowadzonym procesie sądowym, sąd – na podstawie przeprowadzonych dowodów – określa, czy dana osoba jest biologicznym rodzicem.
Osoba dochodząca ustalenia ojcostwa jest zwolniona od kosztów sądowych.
6. Zmiana i ustanie alimentów
Ponieważ alimenty to środki, które mają być pomocą dla osób uprawnionych do ich utrzymywania, zaś zakres koniecznej pomocy może się zmieniać w zależności od wieku i rozwoju osoby – orzeczenia zasądzające alimenty mogą być zmieniane.
Alimenty mogą być zmienione, jeżeli zmianie uległa sytuacja faktyczna osoby zobowiązanej albo uprawnionej. Zmiana ta powinna mieć wpływ na zakres obowiązku alimentacyjnego (np. wzrost kosztów utrzymania, nauki, podjęcie dodatkowego korzystnego kształcenia, zdobycie lepszej pracy przez osobę zobowiązaną – w sytuacji, gdy alimenty były zasądzone w wysokości nie zaspakajającej wszystkich usprawiedliwionych potrzeb itd.).
Obowiązek alimentacyjny ustaje, gdy dziecko ma możliwość utrzymać się samodzielnie. Ponadto – zgodnie z ostatnią zmianą przepisów rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się. Wprowadzony przepis nakłada zatem na dziecko, które osiągnęło pełnoletniość obowiązek starania się o zapewnienie sobie utrzymania. Dopiero gdy dziecko – pomimo starań – nie jest w stanie zapewnić sobie odpowiednich środków, zaś dalsza alimentacja nie stanowi nadmiernego obciążenia dla rodziców – wówczas obowiązek alimentacyjny dla dorosłego dziecka może zostać utrzymany.
Zobacz również serwis: Sprawy rodzinne