Wyjątkowo możliwe jest uznanie, że udziały byłych małżonków w majątku wspólnym nie są równe. Trzeba jednak spełnić określone warunki. Oto najważniejsze przepisy i przykładowe orzeczenia sądów.
- Przepisy o nierównych udziałach we wspólnym majątku
- Kiedy nierówne udziały w majątku wspólnym?
- SN: Najpierw ważne powody
- Nierówne udziały we wspólnym majątku małżonków [Przykłady, orzeczenia]
Przepisy o nierównych udziałach we wspólnym majątku
Podczas trwania małżeństwa wspólność ustawowa ma charakter bezudziałowej wspólności łącznej. Dopiero po ustaniu małżeństwa np. wskutek rozwodu stan ten ulega przekształceniu. Co do zasady oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Z ważnych powodów każdy z małżonków może jednak żądać, żeby ustalenie udziałów w takim majątku nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do jego powstania. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym. Stanowi o tym art. 43 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Kiedy nierówne udziały w majątku wspólnym?
W orzecznictwie sądów podkreśla się zatem, iż w tego typu przypadkach konieczne jest wystąpienie dwóch przesłanek:
- przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu oraz
- istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie nierównych udziałów.
Co istotne, przesłanki te powinny wystąpić łącznie i muszą pozostawać w takim wzajemnym stosunku, że żadne „ważne powody” nie stanowią podstawy takiego orzeczenia, jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy, a jednocześnie nawet różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku nie stanowi podstawy ustalenia nierównych udziałów, jeżeli nie przemawiają za tym „ważne powody” (postanowienie Sądu Najwyższego z 20 grudnia 2019 r., IV CSK 327/19).
SN: Najpierw ważne powody
Ponadto, jak podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 16 listopada 2023 r., (II CSKP 1401/22) badanie tych czynników następuje sekwencyjnie. Najpierw dokonywana jest zatem ocena czy zaistniały „ważne powody”, a jeśli ocena ta wypadnie pozytywnie, to sąd, na żądanie każdego z małżonków określa wielkość udziałów z pominięciem normatywnie wprowadzonej zasady równości. „W ramach badania podstaw zastosowania art. 43 § 2 zd. 1 k.r.o. oba te etapy analizy powinny być traktowane jako odrębne, tzn. mające swój własny przedmiot, a ponadto następujące po sobie w określonym porządku” – stwierdził SN. W przedmiotowej sprawie majątek w ok. 95% pochodził z umownego rozszerzenia ustawowej wspólności małżeńskiej o gospodarstwo rolne, które mąż otrzymał w darowiźnie od swoich rodziców jeszcze przed ślubem. Rozszerzenie wspólności majątkowej nastąpiło na krótko przed rozstaniem się małżonków. Małżeństwo zakończyło się rozwodem z wyłącznej winy niewiernej żony. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, iż w tej sprawie ważnym powodem przemawiającym za ustaleniem nierównych udziałów w majątku wspólnym mogło być orzeczenie rozwodu z wyłącznej winy wnioskodawczyni.
Nierówne udziały we wspólnym majątku małżonków [Przykłady, orzeczenia]
W praktyce ocena tego czy mamy do czynienia z ważnymi powodami będzie zależała w dużej mierze od konkretnych okoliczności. Podobnie jest z drugą z przesłanek, czyli stopniem przyczynienia się małżonków do powstania wspólnego majątku. Przepisy nie konkretyzują bowiem tych pojęć.
Pani Antonina ciężko zachorowała i nie może pracować. Pomimo faktu, iż jej wkład w pomnażanie wspólnego majątku jest mniejszy niż męża, nie powinno to stanowić przyczyny ustalenia nierównych udziałów.
Przykładowo takim ważnym powodem może być porzucenie rodziny przez małżonka.
„Zdefiniowano ważne powody jako okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania ten małżonek nie przyczynił się. Podkreśla się przy tym, że ocena ważnych powodów uwzględnia nie tylko aspekt majątkowy, ale również etyczny, co wyraża się w postulacie dokonywania ich oceny przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Nie chodzi tu o winę w rozkładzie pożycia małżeńskiego, ale o winę odnoszoną do nieprzyczyniania się przez małżonka do powstania majątku wspólnego lub przyczyniania się w mniejszym stopniu niż to wynika z jego możliwości.” – podkreślił przykładowo Sąd Okręgowy w Kielcach w postanowieniu z 26 listopada 2024 r. (II Ca 1573/24).
„Tymczasem „ważne powody” to nie tylko kwestie ekonomiczne jak to podkreśla w apelacji skarżący albowiem ustawodawca nie zawęża „ważnych powodów” do kwestii ekonomicznych a co za tym idzie w pojęciu „ważnych powodów” mogą zawierać się także zachowania małżonków które naruszają obowiązek wspólnego pożycia określony w art. 23 krio. Zgodnie z tym przepisem małżonkowie są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Naruszenie obowiązku wierności w konkretnych okolicznościach może stanowić zatem „ważny powód” do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym” – uznał Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z 25 marca 2024 r. (II Ca 597/23).
„Należy mieć na uwadze, że instytucja, o jakiej mowa w art. 43 § 2 k.r. i o. nie ma charakteru „kary dodatkowej”, za spowodowanie rozpadu więzi małżeńskich, czy też za nieprawidłowe realizowane swych obowiązków wobec rodziny. Ma ona na celu zapobieżenie nieuzasadnionemu, nieusprawiedliwionemu korzystaniu z dorobku małżeńskiego przez osoby, które nie przyczyniły się w stopniu, w jakim można było od nich oczekiwać, do powstania tego majątku. Sam fakt orzeczenia rozwiązania małżeństwa z winy jednego z małżonków nie stanowi samoistnej podstawy do ustalenia przez Sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym, jeśli jednocześnie postępowanie dowodowe nie wykaże, że bezpośrednim następstwem takiego zachowania nie było zmniejszenie udziału owego małżonka w wypracowywaniu majątku dorobkowego” – stwierdził z kolei Sąd Okręgowy w Olsztynie w wyroku z 22 czerwca 2020 r. (IX Ca 272/20).
„Poza tym o stopniu przyczynienia się każdego z małżonków świadczą nie tylko osiągnięcia czysto ekonomiczne, lecz także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym (art. 47 § 2 KRO). Tak więc w sytuacji, często występującej w należycie funkcjonującej rodzinie, gdy jeden z małżonków oddawał się pracy zarobkowej i staraniom o powstanie lub powiększenie majątku wspólnego, drugi zaś poświęcał swój czas wychowaniu dzieci i prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, odciążając w ten sposób współmałżonka i ułatwiając mu osiąganie dochodów, najczęściej uzasadnione okaże się przekonanie, że małżonkowie w równej mierze przyczynili się do powstania majątku wspólnego i że już z tego względu nie wchodzi w rachubę możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Do oceny zatem stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego nie mają przesądzającego znaczenia wyliczenia czysto rachunkowe” – przypomniał Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w wyroku z 13 listopada 2023 r. (II Ca 709/23).
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (j. t Dz. U. z 2023 r., poz. 2809; ost. zm. Dz.U. z 2023 r., poz. 1606)