Postępowanie o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie charakteryzuje się pewnym stopniem skomplikowania. Jak to jest z odszkodowaniem za niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub za zatrzymanie?
Tymczasowe aresztowanie następuje na mocy postanowienia sądu, przy czym w postępowaniu przygotowawczym następuje na wniosek prokuratora. Jest to środek zabezpieczający stosowany, co do zasady:
- jeżeli zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;
- zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne;
- w związku z grożącą podejrzanemu (oskarżonemu) surową karę;
- bądź z uwagi na uzasadnioną obawę popełnienia przez podejrzanego (oskarżonego) przestępstwa.
Jest to środek dość powszechnie stosowany dla zabezpieczenia toku postępowania karnego, jak i dla ochrony pokrzywdzonych i świadków przed wpływem sprawcy. Od 2019 r. organy ścigania składają rokrocznie ponad 20.000 wniosków o zastosowanie środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, spośród których blisko 90 proc. jest uwzględnianych [1]. Niekiedy jednak działania organów ścigania okazują się nieprawidłowe, zbyt nagłe lub nieadekwatne. Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwości za 2019 r. wskazują, że za niesłusznie orzeczone przez sądy skazania oraz pozbawienia wolności Skarb Państwa wypłacił 204 tys. zł, a rok później aż 477 tys. zł [2].
Za niesłuszny areszt należy się odszkodowanie
Stosownie do art. 552 § 1 i 4 k.p.k. oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę, służy od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść. Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługują również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. W wypadku odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie podstawą odszkodowania jest prawomocny wyrok uniewinniający albo warunkowo umarzający postępowanie lub prawomocne orzeczenie o umorzeniu postępowania wydane w postępowaniu przygotowawczym (umorzenie dochodzenia lub śledztwa) albo w postępowaniu sądowym w toku instancji [3]. Warto jednak nadmienić, że dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie nie jest zaskarżenie decyzji o zatrzymaniu i wydanie przez sąd odwoławczy orzeczenia stwierdzającego niezasadność czy nielegalność zatrzymania [4]. Dlatego też przy ocenie kwestii niewątpliwie niesłusznego zatrzymania należy ocenić, czy zastosowanie tego środka przymusu procesowego nastąpiło zgodnie z przepisami prawa, a tym samym czy nie spowodowało dolegliwości, jakiej osoba zatrzymana nie powinna była doznać [5].
Gdzie i w jakim terminie należy zgłosić żądanie?
Swoje żądanie zgłosić należy pisemnie w sądzie okręgowym właściwym ze względu na miejsce, w którym nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zwolnienie zatrzymanego w terminie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie (w wypadku tymczasowego aresztowania) lub od daty zwolnienia (w razie zaś zatrzymania). Warto wskazać, że wniosek musi czynić zadość wymogom pisma procesowego, a zgłaszane roszczenie, mimo swojej podstawy w ustawie procesowej karnej z pewnymi odrębnościami ma charakter cywilistyczny. Odszkodowanie za poniesioną szkodę będzie obejmować jej naprawienie, tj. wyrównanie konkretnego i możliwego do określenia wprost uszczerbku o charakterze majątkowym w mieniu poszkodowanego (także tych utraconych, nieuzyskanych) lub na jego osobie, podczas gdy zadośćuczynienie obejmować będzie szkodę niematerialną wynikłe np. z doznanych cierpień psychicznych i fizycznych, naruszonych dóbr osobistych [6].
Warto zauważyć, że postępowanie o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie charakteryzuje się pewnym stopniem skomplikowania. To na wnioskującym spoczywać będzie co do zasady ciężar wykazania istnienia określonego uszczerbku, jego wymiaru oraz adekwatnego związku przyczynowego między nim, a zdarzeniem powodującym szkodę. W tym zakresie konieczne będzie przedstawienie odpowiednich dowodów oraz złożenie wniosków np. o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, czy uzyskanie dokumentacji z aresztu śledczego, czy jednostki Policji. Niemniej, postępowanie jest wolne od kosztów sądowych, a w razie uwzględnienia roszczeń choćby w części wnioskodawcy przysługuje od Skarbu Państwa zwrot uzasadnionych wydatków, w tym z tytułu ustanowienia jednego pełnomocnika.
Przypisy
- K. Eichstaedt [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I. Art. 1–424, wyd. VII, red. D. Świecki, Warszawa 2024, art. 258.
- P. Kubaszewski [w:] P. Kładoczny (red.) O standardzie, który się nie przyjął (w Polsce). Praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w świetle przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, wyd. 1, Warszawa 2023.
- A. Łukaszewicz, Zadośćuczynienia dla ofiar pomyłek wymiaru sprawiedliwości w 2020 roku, dostęp elektroniczny 2025 r.
- D. Świecki [w:] B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II. Art. 425–673, wyd. VII, Warszawa 2024, art. 552.
- Ibidem; oraz uchwała SN z 23.05.2006 r., I KZP 5/06; wyrok SA w Katowicach z 30.09.2010 r., II AKa 162/10.
- D. Świecki [w:] B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II. Art. 425–673, wyd. VII, Warszawa 2024, art. 552.