Czynności wyjaśniające mają charakter obligatoryjny. Podejmowane są z urzędu. Policja ma obowiązek podjęcia tych czynności już na miejscu popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio po jego ujawnieniu. W odróżnieniu od dochodzenia organ prowadzący nie musi jednak wydawać żadnego postanowienia o wszczęciu takich czynności ani o ich zakończeniu. Czas ich trwania rozpoczyna się od chwili ujawnienia wykroczenia i nie powinien przekroczyć jednego miesiąca. Termin ten jest terminem instrukcyjnym, którego przekroczenie nie pociąga za sobą ujemnych skutków procesowych.
Zobacz: Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia
Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia nie określa ściśle jakie konkretnie czynności organ winien podjąć. Wskazano jedynie, że jeżeli okoliczności czynu nie budzą wątpliwości, utrwalenie czynności wyjaśniających można ograniczyć do sporządzenia notatki urzędowej, zawierającej ustalenia niezbędne do sporządzenia wniosku o ukaranie. Notatka powinna zawierać wskazanie rodzaju czynności, czasu i miejsca oraz osób uczestniczących, a także krótki opis przebiegu czynności i podpis osoby, która sporządziła notatkę. Natomiast jeśli okoliczności czynu budzą wątpliwości, w ramach czynności wyjaśniających można przeprowadzić odpowiednie dowody. Utrwalenie takiej czynności następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności. Bardziej szczegółowo przedstawia się powinność organu w stosunku do osoby podejrzewanej o popełnienie wykroczenia.
Zgodnie z art. 54 § 6 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenie należy niezwłocznie przesłuchać osobę, co do której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie. Osoba taka ma prawo odmówić złożenia wyjaśnień oraz zgłosić wnioski dowodowe, o czym należy ją pouczyć. Przesłuchanie tej osoby zaczyna się od powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania. Pamiętać jednak należy o tym, że jeśli czynność taka jest połączona ze znacznymi trudnościami (np. z uwagi na konieczność pokonania znacznej odległości do miejsca przesłuchania) osoba podejrzewana może odmówić złożenia takich wyjaśnień przed przesłuchującym. Wówczas osoba ta może nadesłać wyjaśnienia do właściwego organu w terminie 7 dni od odstąpienia od przesłuchania, o czym należy ją pouczyć. Odstąpienie od przesłuchania oraz pouczenie dokumentuje się notatką urzędową.
Jeśli czynności wyjaśniające dały podstawy do przypisania danej osobie popełnienia wykroczenia to organ prowadzący sporządza do sądu wniosek o ukaranie.
Jeżeli natomiast czynności wyjaśniające nie dostarczyły podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie, zawiadamia się o tym ujawnionych pokrzywdzonych, wskazując przyczynę niewniesienia wniosku o ukaranie. Osobie, która złożyła zawiadomienie o popełnieniu wykroczenia, przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego na niewniesienie wniosku o ukaranie.