Dlatego też każde naganne zachowanie się skazanego w okresie próby może stanowić podstawę do zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności.
Podstawy zarządzenia wykonania kary mogą być bądź obligatoryjne (czyli niezależne od uznania sądu), bądź fakultatywne – czyli gdy sąd orzekający decyduje o tym czy zachowanie sprawcy jest na tyle naganne, że uzasadnia odwieszenie kary.
Obligatoryjne przesłanki do zarządzenia wykonania kary zostały opisane w art. 75 § 1 oraz §1a kodeksu karnego. Sąd obowiązkowo musi zarządzić wykonanie kary, gdy skazany w okresie próby:
-popełni podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności
-używa przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub małoletniej z którą razem zamieszkuje, a kara z warunkowym zawieszeniem jej wykonania została orzeczona za przestępstwo z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec takiej osoby;
Pierwszy z przypadków wskazuje, że nie każde popełnienie kolejnego przestępstwa w okresie próby obliguje sąd do odwieszenia kary. Po pierwsze należy wskazać, że podstawą do odwieszenia kary jest popełnienie kolejnego przestępstwa – nie zaś orzeczenie wyroku w okresie próby za czyn, który został popełniony wcześniej. Oznacza to, że sąd zarządza wykonanie kary wówczas, gdy kumulatywnie spełnione są następujące przesłanki:
1) sprawca dopuścił się w okresie próby przestępstwa umyślnego do tego, za które został skazany;
2) za przestępstwo to został skazany na karę pozbawienia wolności
Przestępstwami podobnymi są przestępstwa należące do tego samego rodzaju; przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia albo przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej uważa się za przestępstwa podobne.
Zgodnie z uchwałą Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 17 września 1996 r. (I KZP 19/96) skazaniem na karę pozbawienia wolności - uzasadniającym obligatoryjnie zarządzenie wykonania kary jest skazanie na taką karę także z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.
Dodatkowym warunkiem, który musi być spełniony do obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary jest to, aby wyrok skazujący za to kolejne przestępstwo uprawomocnił się w okresie próby albo w okresie 6 miesięcy od dnia jej zakończenia.
Drugą obligatoryjna podstawa odwieszenia kary obowiązuje od 1 sierpnia 2010r. i odnosi się do szczególnej ochrony osób najbliższych dotkniętych przemocą w rodzinie. Podstawa ta odnosi się wyłącznie do osób, które zostały skazane za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą. W tym wypadku nie jest wymagany kolejny wyrok skazujący za takie przestępstwo – lecz wykazanie, że sprawca w okresie próby ponownie stosuje przemoc lub groźby bezprawne wobec najbliższych.
Do fakultatywnych podstaw zarządzenia wykonania kary zalicza się wszystkie te okoliczności, z których wynika, że skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne przestępstwo niż przestępstwo podobne za jakie został skazany albo jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych.
Najbardziej jaskrawym przypadkiem naruszenia porządku prawnego jest popełnienie innego przestępstwa. W orzecznictwie wskazuje się, że naruszenia porządku prawnego nie można utożsamiać z popełnieniem przestępstwa. Pojęcie to obejmuje nie tylko zachowania naruszające zakazy i nakazy prawa karnego, ale także postępowanie wbrew regułom, których przestrzeganie mieści się w granicach zadań i celów prawa karnego.
Zobacz: Skutki nieuiszczenia grzywny w terminie
Uchylenie się skazanego od uiszczenia grzywny musi mieć charakter zawiniony. Konieczne jest zatem ustalenie, czy sprawca miał obiektywną możliwość uiszczenia grzywny - choćby w jakiejkolwiek części; (postanowienie SN z 28 lipca 1980 r., V KRN 146/80). Również w wypadku niewykonania obowiązków lub środków karnych - nie jest wystarczające stwierdzenie faktu niewykonania obowiązku lub środka karnego nałożonego (lub orzeczonego) przez sąd. Niewykonanie obowiązku musi zachodzić w sytuacji, gdy sprawca miał obiektywną możliwość wykonania obowiązków lub orzeczonych środków karnych i z powodu ich niewykonania można mu postawić zarzut. Podejmując decyzję w przedmiocie zarządzenia wykonania kary, sąd powinien rozważyć, w jakim stopniu niewykonanie nałożonych na sprawcę obowiązków lub środków karnych może mieć znaczenie dla oceny prognozy kryminologicznej, która była podstawą decyzji o warunkowym zawieszeniu jej wykonania (postanowienia SN z 28 lipca 1980 r., V KRN 146/80)