Sprawy karna, podobnie jak cywilne, rozpatrywane są przez właściwe sady. O tym, który sąd jest właściwy decydują przepisy prawa. Zasadniczo możemy wyróżnić dwa rodzaje właściwości. Właściwość rzeczową i właściwość miejscową.
Właściwość rzeczowa
W Polsce istnieje hierarchiczna struktura sądów. Na samym dole tej struktury znajdują się sądy rejonowe, nieco wyżej sądy okręgowe, jeszcze wyżej sądy apelacyjne na samym szczycie piramidy stoi natomiast Sąd Najwyższy.
Na tym tle powstaje pytanie, który z sądów będzie rozstrzygał konkretną sprawę. W pierwszej instancji orzekać najczęściej będą sądy rejonowe. Kodeks czyni swoiste domniemanie kompetencji na ich rzecz. Sąd rejonowy bowiem orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Tak więc co do zasady sprawy będą rozstrzygane przez sąd rejonowy.
Sądy rejonowe będą również rozpoznawać środki odwoławcze. W tych sprawach sąd będzie orzekał wyłącznie gdy zezwala na to kodeks.
Jednak nie tylko sąd rejonowy będzie rozstrzygał sprawy w pierwszej instancji. Niektóre sprawy przekazane są kognicji sądów okręgowych. Sąd okręgowy będzie rozstrzygał, w pierwszej instancji, sprawy o popełnienie zbrodni. Zbrodnią, zgodnie z definicją kodeksu karnego, jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. W Polskim prawie nie występuje wiele zbrodni. Jest nią natomiast morderstwo, fałszowanie pieniędzy a także stosowanie środków masowej zagłady. Z racji tego, że za popełnienie tych przestępstw wymierzana jest wysoka kara rozstrzygane są one przez sąd okręgowy. W nim bowiem zasiadają bardziej doświadczeni sędziowie.
Zobacz: Pokrzywdzony
Ponadto kodeks postępowania karnego wymienia katalog spraw jakie z mocy prawa rozpatrywane są przez sąd okręgowy w pierwszej instancji. Należą do nich sprawy o popełnienie takich przestępstw jak:
- Służba w obcym wojsku,
- Nielegalna aborcja,
- Zabójstwo eutanatyczne,
- Handel ludźmi,
- I wiele innych.
Sąd okręgowy rozpatruje co do zasady środki odwoławcze od orzeczeń sądu rejonowego.
Sądy apelacyjne nigdy nie występują jako sądy pierwszej instancji. Rozpatrują one odwołania od orzeczeń sądów okręgowych oraz inne sprawy przekazane im przez ustawę.
Właściwość miejscowa
Władza sądów rozciąga się na pewien obszar kraju. Miejscowo właściwy jest sąd w okręgu, którego popełniono przestępstwo. Jeżeli zatem dokonano przestępstwa w Łodzi wtedy właściwym będzie sąd dla Łodzi jeżeli we Wrocławiu to sąd we Wrocławiu.
Nie zawsze jednak można ustalić w którym okręgu nastąpiło popełnienie przestępstwa. Wtedy właściwym sądem jest sąd, w którego okręgu:
- ujawniono przestępstwo,
- ujęto oskarżonego,
- oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał.
Jeżeli natomiast przestępstwo popełniono na statku wodnym lub powietrznym wtedy właściwy jest sąd portu macierzystego.
Gdy natomiast w żaden sposób nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa ani w żaden inny sposób określić właściwości sądu wtedy właściwy jest sąd dla m.st. Warszawy.
Zobacz serwis: Postępowanie karne