Dawniej prawo, w szczególności prawo karne, opierało się na zasadzie odpowiedzialności obiektywnej. W myśl tej zasady - odpowiedzialności podlegał ten, kto swoim zachowaniem doprowadził do powstania ujemnych, ze społecznego punktu widzenia, skutków, bez względu na to, czy wynikały one z jego winy czy nie.
Wina jako przesłanka odpowiedzialności karnej
Kodeks karny z art. 1 par. 3 wyłącza odpowiedzialność karną sprawcy czynu, któremu w chwili popełnienia czynu zabronionego nie można przypisać winy (nullum crimen sine culpa).
Kodeks karny nie zawiera definicji winy. W doktrynie prawa karnego występują różne jej ujęcia. Teoria psychologiczna definiuje winę jako stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Zgodnie z tą teorią, wyróżniano winę umyślną i nieumyślną.
Wina umyślna to postać winy, na którą składają się: wina umyślna w zamiarze bezpośrednim (dolus directus) - sprawca chce popełnić czyn zabroniony, oraz wina umyślna w zamiarze ewentualnym (dolus eventualis) - sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, na to się godzi.
Winę nieumyślną charakteryzuje brak zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Sprawca popełnia jednak ten czyn na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał (lekkomyślność) albo mógł przewidzieć (niedbalstwo).
Na gruncie obecnie obowiązującego kodeksu karnego z 1997 r. umyślność i nieumyślność zaliczane są do strony podmiotowej czynu zabronionego. Wina zaś jest odrębnie badaną przesłanką odpowiedzialności karnej. Dlatego obecnie dominująca jest teoria normatywna winy, zgodnie z którą wina jest to zarzut stawiany sprawcy, że w sytuacji gdy miał możliwość dania posłuchu normie prawnej, posłuchu takiego nie dał.
Okolicznościami wyłączającymi winę na gruncie prawa karnego są m.in.:
- niedojrzałość psychiczna i społeczna nieletnich - prawo karne ustanowiło granicę 17 lat bezwzględnej odpowiedzialności karnej. Są jednak wyjątki. I tak nieletni, który popełnił po ukończeniu 15 lat określone czyny zabronione - m.in. zabójstwo, ciężkie uszkodzenie ciała, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą, rozbój, może odpowiadać jak osoba, która ukończyła 17 lat;
- niepoczytalność - czyli taki stan psychiki, w którym człowiek nie ma możności rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania swoim postępowaniem. Stan niepoczytalności może być wywołany chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym bądź innym zakłóceniem czynności psychicznych, tzn. czasowym zaburzeniem funkcji psychicznych przez np. silną gorączkę;
- błąd;