Mimo że sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego – a nawet zastąpić go nawiązką do 200 tys. zł – w praktyce często zdarza się, że sprawcy ignorują te obowiązki. Pokrzywdzeni nie są jednak bezradni – mogą skorzystać z egzekucji komorniczej, a w skrajnych przypadkach nawet doprowadzić do ponownego postępowania karnego wobec osoby uchylającej się od wykonania wyroku.
Zgodnie z przepisami Kodeksu Karnego w razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 KK).
Jeżeli natomiast orzeczenie tego obowiązku jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich (art. 46 § 2 KK).
Podobnie - umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, a w miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę (art. 67 § 3 KK). Nierzadko zdarza się jednak, że sprawca, pomimo prawomocnego wyroku, nie wykonuje nałożonych na niego- wymienionych wyżej- środków kompensacyjnych. Co można zrobić w takiej sytuacji?
Po pierwsze - egzekucja
Wyroki sądów karnych, podobnie jak wyroki sądów cywilnych, mogą być egzekwowane przez komornika. W tym celu należy najpierw uzyskać tzw. klauzulę wykonalności, którą nadaje- na wniosek uprawnionej osoby- sąd bądź referendarz sądowy. Sądem właściwym do nadania klauzuli wykonalności jest zasadniczo sąd, który wydał orzeczenie w pierwszej instancji, zatem do tego sądu należy złożyć wniosek o nadanie klauzuli wykonalności.
Klauzula wykonalności, to – obrazowo mówiąc- „akt sądowy”, w którym stwierdza się, że dany tytuł egzekucyjny (np. wyrok, ugoda) nadaje się do wykonania i że dopuszczalne jest prowadzenie egzekucji przeciwko danemu dłużnikowi. Treść klauzuli wykonalności ustala Minister Sprawiedliwości w drodze rozporządzenia. Aktualnie brzmi ona w następujący sposób: ,,W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, dnia ….. 20….. r. Sąd ….. w ….. / Referendarz sądowy w Sądzie ….. w. …. stwierdza, że niniejszy tytuł uprawnia do egzekucji w całości / w zakresie ….. oraz poleca wszystkim organom, urzędom oraz osobom, których to może dotyczyć, aby postanowienia tytułu niniejszego wykonały, a gdy o to prawnie będą wezwane, udzieliły pomocy.".
Co istotne - jeżeli obowiązek zapłaty zadośćuczynienia lub odszkodowania wynika z ugody zawartej przed sądem lub referendarzem sądowym, to także taka ugoda, po nadaniu jej klauzuli wykonalności, może stać się podstawą postępowania egzekucyjnego. Takie sytuacje dotyczą w szczególności ugód zawieranych w sprawach z oskarżenia prywatnego (są to w szczególności sprawy dotyczące znieważenia, zniesławienia, naruszenia nietykalności cielesnej).
Podobnie, gdyby ugoda zawarta została w postępowaniu mediacyjnym, to ona również może zostać zaopatrzona w klauzulę wykonalności i stać się tzw. tytułem wykonawczym, dającym podstawę do przymusowego jej egzekwowania. W takiej sytuacji jednak, sąd lub referendarz sądowy bada, czy ugoda nie jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa. Gdyby doszedł do wniosku, że jest, to wówczas ma obowiązek odmówić (w całości lub w części) nadania klauzuli wykonalności ugodzie zawartej przed mediatorem.
Zaznaczam przy tym, że rozstrzygnięcie co do nadania klauzuli wykonalności jest zaskarżalne.
Inne możliwości reakcji - ponowne skazanie?
Warto wiedzieć, że uchylanie się od wykonania środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki, orzeczonych przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, także stanowi przestępstwo. Jest ono zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (art. 244c § 1 KK).
Ściganie takiego przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego (art. 244c § 3 KK). Co ważne - przepis zawiera też uregulowanie, z którego wynika, że jeżeli sprawca przestępstwa nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego wykona w całości orzeczony wobec niego środek kompensacyjny, to nie będzie podlegał karze (art. 244c § 2 KK).
Przepis ten ma na celu dodatkowe zmobilizowanie sprawcy do wykonania wyroku, czyli uiszczenia zadośćuczynienia, naprawienia szkody czy zapłaty nawiązki na rzecz pokrzywdzonego (ew. na rzecz osoby dla niego najbliższej).
Podsumowanie
Kończąc, dodam jeszcze, że Kodeks Karny zawiera też istotny przepis dotyczący ograniczenia zatarcia skazania (art. 107 § 6 KK). Jeżeli bowiem orzeczono środek kompensacyjny, to zatarcie skazania nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem jego wykonania. Taka regulacja bez wątpienia stanowi wzmocnienie sytuacji osób, na których rzecz orzeczono w postępowaniu karnym zadośćuczynienie, obowiązek naprawienia szkody, ew. nawiązkę.
Adwokat Agnieszka Kapała-Sokalska