Roszczenia wynikające ze stosunku prawnego rozpatruje właściwy sąd. Przy czym mamy do czynienia z właściwością miejscową i właściwością rzeczową.
Właściwość miejscowa i rzeczowa
Pytanie o właściwość rzeczową sprowadza się do tego czy daną sprawę w pierwszej instancji rozstrzyga sąd rejonowy czy sąd okręgowy?
Co do zasady właściwym jest sąd rejonowy tylko w nielicznych wypadkach mamy do czynienia z właściwością sądu okręgowego w pierwszej instancji. Dotyczy to spraw o znacznej wartości przedmiotu sporu, albo spraw skomplikowanych (np. sprawy o naruszenie dóbr osobistych).
Pytanie o właściwość miejscową to z kolei pytanie o to gdzie położony sąd będzie rozpatrywał sprawę. W tym wypadku regułą jest, że sprawę rozstrzyga sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego.
Właściwości rzeczowej nie można zmieniać z drodze umowy prorogacyjnej.
Umowa prorogacyjna
Umowa prorogacyjna to umowa w której strony określają jaki sąd będzie właściwy miejscowo do rozstrzygania sporów wynikłych z danego stosunku prawnego. Strony nie mają jednak zupełnej dowolności w wyborze sądu.
Po pierwsze nie mogą w drodze umowy zmieniać właściwości rzeczowej. Oznacza to, że jeżeli kodeks postępowania cywilnego stanowi, że właściwy jest sąd rejonowy wtedy strony nie mogą w umowie postanowić, że zaistniałe spory będzie rozpatrywał sąd okręgowy.
Po drugie strony mogą ustalać w drodze umowy tylko właściwość sądu w procesie. Nie mogą natomiast umawiać się co do właściwości sądu w postępowaniu nieprocesowym (np. w sprawach o podział majątku).
Po trzecie nie można zmieniać umownie właściwości wyłącznej.
Umowa prorogacyjna może dotyczyć zarówno sporów przyszłych jak i już wynikłych.
Właściwość wyłączna
Zgodnie z przepisami k.p.c. właściwość dzieli się nie tylko na rzeczową i miejscową ale również na ogólną, przemienną i wyłączną.
O właściwości przemiennej mówimy wtedy gdy kodeks wymienia dwa lub więcej sądów, które uprawnione są do rozpatrywania sporów wynikających z danego stosunku prawnego.
Właściwość wyłączna to sytuacja gdy jedynym sądem mogącym rozstrzygać sprawy jest sąd określony w kodeksie postępowania cywilnego.
Według kodeksu właściwość wyłączna jest m. in. sprawach:
- dotyczące nieruchomości,
- dotyczących spadków,
- dotyczących spraw między rodzicami a dziećmi.