Zdolność sądowa
Ustawowa definicja zdolności sądowej, stanowi iż jest to zdolność do występowania w charakterze strony. Jednakże należałoby stwierdzić, iż jest to zbyt wąskie ujęcie katalogu podmiotów. W związku z powyższym należałoby określić zdolność sądową jako zdolność do zajmowania pozycji podmiotu postępowania cywilnego.
Mają ją więc także inne podmioty występujące w procesie, tj. interwenienci uboczni, a także podmioty występujące w innych rodzajach postępowań sądowych, przede wszystkim uczestnicy w postępowaniu nieprocesowym, a także podmioty postępowania egzekucyjnego i zabezpieczającego. Zdolność sądowa jest odpowiednikiem zdolności prawnej i - podobnie jak zdolność prawna - nie podlega żadnym ograniczeniom.
1. Osoby fizyczne
Każda osoba fizyczna ma zdolność prawną od chwili urodzenia do śmierci. Nasciturus ma zdolność prawną w zakresie dziedziczenia uzależnioną od tego, czy urodzi się żywy. Zdolność prawna osób fizycznych trwa od chwili ich poczęcia do śmierci, jednakże nasciturus ma warunkową zdolność prawną. W rezultacie ma on również warunkową zdolność sądową, a więc uzależnioną od tego, czy urodzi się żywy.Od chwili narodzin osoba fizyczna ma już zdolność sądową odpowiadającą pełnej zdolności prawnej, jaką z tym momentem uzyskuje.
2. Osoby prawne
Osoby prawne nabywają zdolność sądową z momentem uzyskania osobowości prawnej, a więc albo z chwilą, w której ustawa powołuje konkretny podmiot do życia, albo od stwierdzenia, że konkretny podmiot do takiej grupy należy, np. w drodze wpisu do rejestru. Likwidacja w trakcie procesu osoby prawnej lub pozbawienie podmiotu postępowania przymiotu osobowości prawnej są równoznaczne z utratą przez ten podmiot zdolności sądowej i prowadzą do konieczności zawieszenia postępowania.
3. Organizacje społeczne i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi
Zdolność sądową mają także jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Przykładem takiej jednostki organizacyjnej jest stowarzyszenie zwykłe.
Zdolność sądową przysługuje organizacjom społecznym, które nie mają osobowości prawnej Warunkiem posiadania przez te organizacje zdolności sądowej jest to, aby ich działalność była zgodna z obowiązującym prawem.
Zdolność procesowa
Zdolność procesowa jest zdolnością podmiotów postępowania do podejmowania czynności procesowych, a więc czynności przewidzianych przez Kodeks postępowania cywilnego takich jak wytaczanie powództwa i zaskarżanie orzeczeń sądowych, składanie wszelkiego rodzaju oświadczeń i wniosków.
1. Kto posiada zdolność procesową ?
Zdolność procesowa podmiotów, które nie są osobami fizycznymi, jest nierozerwalnie związana z ich zdolnością sądową podmioty te, mając zdolność sądową, mają równocześnie także zdolność procesową. Brak organów lub osób uprawnionych do działania w ich imieniu lub braki w składzie tych organów mogą uniemożliwić działanie tych podmiotów w procesie, ale nie pozbawiają ich zdolności procesowej.
Zdolność procesową osób fizycznych uzależniona jest od ich zdolności do czynności prawnych. Jeżeli zatem osoba fizyczna nie ma zdolności do czynności prawnych, nie ma również zdolności procesowej.
Zdolność do czynności procesowych mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne, inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne..
2. Ograniczona zdolność procesowa
Zdolność procesowa ograniczona przysługuje osobom fizycznym, jeżeli mają jedynie częściową zdolność do czynności prawnych, a więc osobom niepełnoletnim między 13 a 18 rokiem życia oraz osobom częściowo ubezwłasnowolnionym. Polega ona na tym, że osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie.
3. Brak zdolności procesowej
Osoba fizyczna nie mająca zdolności procesowej może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego. Dla strony nie mającej zdolności procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowego, jak również dla strony nie mającej organu powołanego do jej reprezentowania, sąd na wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej stronie czynność procesową nie cierpiącą zwłoki.
Jeżeli z kolei braki w zakresie zdolności sądowej lub procesowej albo w składzie właściwych organów dają się uzupełnić, sąd wyznaczy w tym celu odpowiedni termin. W wypadkach, w których ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu, sąd zwraca się o to do właściwego sądu opiekuńczego.
Ponadto sąd może dopuścić tymczasowo do czynności stronę nie mającą zdolności sądowej lub procesowej albo osobę nie mającą należytego ustawowego umocowania, z zastrzeżeniem, że przed upływem wyznaczonego terminu braki będą uzupełnione, a czynności zatwierdzone przez powołaną do tego osobę.
Należy podkreślić, iż brak zdolności zarówno sądowej jak i procesowej powoduje nieważność postępowania.
W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, s. 577
Z. Radwański, Prawo cywilne. Część ogólna, s. 154 i n.