Jakiś czas temu zapadł istotny wyrok z obszaru świadczeń rodzinnych, a konkretnie co do rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego - MAMA 4+. Z pomocą interpretacji (jak się okazuje spornych i niewystarczająco precyzyjnych) definicji - przyszedł NSA na skutek pozwu matki, której ZUS nie chciał przyznać tzw. "świadczenia matczynego". W sprawie sporne okazało się pojęcie: wychowania dzieci.
- Świadczenie MAMA 4+ nie tylko na swoje dzieci, nie tylko na wychowanie od chwili urodzenia. Czy to słuszne?
- Dla kogo świadczenie MAMA 4+?
- Czym jest wychowanie na gruncie prawa do świadczenia MAMA 4+ i jak długo ma trwać?
- Charakter świadczenia uzupełniającego
Jakiś czas temu zapadł istotny wyrok z obszaru świadczeń rodzinnych, a konkretnie co do rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego - MAMA 4+. Wbrew pozorom na tle tej regulacji prawnej powstaje całkiem dużo sporów przeciwko ZUS, który często kwestionuje prawo do świadczenia czy jego kwotę. Z pomocą interpretacji (jak się okazuje spornych i niewystarczająco precyzyjnych) definicji - przychodzą sądy. Oczywiście, żeby tak się stało trzeba wnieść pozew do sądu i wskazać na zakres roszczenia. W jednej ze spraw Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wydał decyzję z dnia 22 maja 2023 r. w przedmiocie odmowy przyznania rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego. Skarżąca odwołała się od decyzji do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego i wygrała sprawę. Niemniej jednak Prezes ZUS złożył skargę kasacyjną od ww. wyroku do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Ten jednak oddalił skargę, a skarżąca - mama, ostatecznie wygrała sprawę. W całym sporze chodziło o wydawałoby się prostą rzecz: wychowanie. Co oznacza zatem wychowanie i jak długo powinno trwać? Jest to istotne w tego typu sprawach, ponieważ jest to jedna z przesłanek do uzyskania świadczenia MAMA 4+.
ZUS w uzasadnieniu stwierdził, że z akt sprawy wynika, że skarżąca urodziła dwoje dzieci. Postanowieniem sądu z 27 maja 1987 r. została ustanowiona rodziną zastępczą dla małoletnich dzieci: M. K. ur. (...)1969 r., P. K. (...)1971 r., A. K. (...)1973 r., K. K. (...)1977 r. Dzieci miały ukończone odpowiednio 17, 15, 13 i 10 lat. W ocenie organu okres sprawowania opieki nad dziećmi przyjętymi na wychowanie w ramach rodziny zastępczej nie był znaczący. Nie można zatem uznać, że został spełniony warunek konieczny do przyznania prawa do rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego w postaci wychowania czworga dzieci, tj. uczestniczenia w procesie stałej, bezpośredniej i ciągłej opieki od urodzenia do osiągnięcia pełnoletności. W konsekwencji Prezes ZUS nie znalazł podstaw do przyznania skarżącej rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego na podstawie wyżej wymienionej ustawy. Skargę na powyższe rozstrzygnięcie do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie wywiodła skarżąca. Organowi zarzuciła błędną interpretację przepisów ustawy o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym, a także niedokładne wyjaśnienie stanu faktycznego mającego wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
Świadczenie MAMA 4+ nie tylko na swoje dzieci, nie tylko na wychowanie od chwili urodzenia. Czy to słuszne?
W jednej z ostatnich i dość głośnych spraw, które skończyły się wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 3 września 2024 r., sygn. akt: III OSK 1255/24 sąd wskazał, że: czynności podejmowane w toku wychowania nie w każdym przypadku muszą mieć początek w chwili urodzenia dziecka. O świadczenie może ubiegać się bowiem również matka, która:
- przysposobiła dziecko;
- stała się rodziną zastępczą;
- rozpoczęła faktyczną opiekę nad dziećmi współmałżonka lub innymi.
W tych trzech ww. przypadkach początek czynności podejmowanych w toku wychowania może dotyczyć dzieci starszych. Możliwa jest zatem i taka sytuacja w której osoba w chwili przysposobienia, ustanowienia rodziny zastępczej, czy też będąca dzieckiem współmałżonka jest już nastolatkiem, a do uzyskania pełnoletniości pozostał stosunkowo krótki okres.
Czy wychowanie takiego starszego dziecka też będzie się liczyło? Czy też, aby mieć prawo do świadczenia, należy wychowywać dziecko od małego?
Dla kogo świadczenie MAMA 4+?
Jak podaje ZUS: rodzicielskie świadczenie uzupełniające możesz otrzymać, jeśli nie masz dochodu zapewniającego Ci niezbędne środki utrzymania i jesteś:
- matką, ukończyłaś 60 lat oraz urodziłaś i wychowałaś lub tylko wychowałaś co najmniej 4 dzieci,
- ojcem, ukończyłeś 65 lat oraz wychowałeś co najmniej 4 dzieci, ponieważ matka dzieci zmarła, porzuciła je lub przez długi czas ich nie wychowywała.
Warunek urodzenia i wychowania lub wychowania dzieci dotyczy dzieci własnych, dzieci współmałżonka, dzieci przysposobionych lub dzieci przyjętych na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej.
Aby otrzymać świadczenie, musisz mieszkać w Polsce i mieć tutaj ośrodek interesów życiowych przez co najmniej 10 lat (po ukończeniu 16 roku życia), a także mieć: polskie obywatelstwo lub obywatelstwo jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej albo państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) i mieć prawo pobytu lub prawo stałego pobytu w Polsce, lub zalegalizowany pobyt w Polsce (jeśli jesteś cudzoziemcem).
Czym jest wychowanie na gruncie prawa do świadczenia MAMA 4+ i jak długo ma trwać?
NSA uznał, że dokonując wykładni art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1051 ze zm.), a konkretnie przesłanki "wychowała", należy mieć na uwadze różne sytuacje. Dlatego też nie można wprowadzać konkretnych ram czasowych dla ustalenia przesłanki "wychowała", ale w każdym konkretnym przypadku należy ustalać, czy czynności podejmowane względem dziecka przez matkę doprowadziły do jego wychowania.
W konsekwencji trzeba przyznać, że wychowanie to doprowadzenie własnym działaniem do względnej samodzielności w jego bieżącym funkcjonowaniu, czy też z uwagi na wiek dziecka (np. kilkulatek) ten proces nie został zakończony, lub też z uwagi na wiek dziecka (np. nastolatek), w którym matka rozpoczęła dopiero wykonywanie tych czynności, nie można przyjąć, że spełniła przesłankę wychowania, gdyż ze względu na długość okresu opieki sprawowanej przez inną osobę dziecko zostało wychowane przez tę osobę.
Sąd słusznie podkreślił również, że czynności podejmowane w toku wychowania nie w każdym przypadku muszą mieć początek w chwili urodzenia dziecka. O świadczenie może ubiegać się bowiem również matka, która przysposobiła dziecko, stała się rodziną zastępczą, czy też rozpoczęła faktyczną opiekę nad dziećmi współmałżonka lub innymi, a w tych przypadkach początek czynności podejmowanych w toku wychowania może dotyczyć dzieci starszych. Możliwa jest zatem i taka sytuacja w której osoba w chwili przysposobienia, ustanowienia rodziny zastępczej, czy też będąca dzieckiem współmałżonka jest już nastolatkiem, a do uzyskania pełnoletniości pozostał stosunkowo krótki okres. Stąd też dokonując wykładni art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy, a konkretnie przesłanki "wychowała", należy mieć na uwadze bardzo różne, ale dopuszczone przez ustawodawcę, okoliczności faktyczne sprawy, a to oznacza, że efektem wykładni powinno być takie rozumienie przesłanki, które będzie przydatne w bardzo różnorodnych stanach faktycznych. Dlatego też nie można wprowadzać konkretnych ram czasowych dla ustalenia przesłanki "wychowała", ale w każdym konkretnym przypadku należy ustalać, czy czynności podejmowane względem dziecka przez matkę doprowadziły do jego wychowania, czyli do doprowadzenia własnym działaniem do względnej samodzielności w jego bieżącym funkcjonowaniu, czy też z uwagi na wiek dziecka (np. kilkulatek) ten proces nie został zakończony, lub też z uwagi na wiek dziecka (np. nastolatek), w którym matka rozpoczęła dopiero wykonywanie tych czynności, nie można przyjąć, że spełniła przesłankę wychowania, gdyż ze względu na długość okresu opieki sprawowanej przez inną osobę dziecko zostało wychowane przez tę osobę.
Charakter świadczenia uzupełniającego
W innej sprawie w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 października 2022 r., sygn. III OSK sąd wskazał, że dokonanie prawidłowej wykładni pojęcia "wychowała", o której mowa w art. 3 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 2 pkt 9 ustawy o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym, zawierającym ustawową definicję wychowania, wymaga zwrócenia uwagi na dwie istotne kwestie. Pierwsza z nich dotyczy charakteru rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego unormowanego omawianą ustawą, a druga kręgu kobiet, które mogą ubiegać się o przyznanie tego świadczenia, czyli pojęcia matki.
Odnosząc się do pierwszej z nich podkreślić należy, że świadczenie, unormowane omawianą ustawą, ma charakter wyjątkowy. W uzasadnieniu projektu ustawy stwierdzono bowiem, iż proponowane świadczenie jest świadczeniem nieskładkowym (pozaubezpieczeniowym) o specjalnym charakterze, które jedynie uzupełniająco lub zastępczo będzie powiązane z ryzykiem starości. Świadczenie to będzie miało za zadanie przeciwdziałać ubóstwu kobiet, które skończyły co najmniej 60 lat i mężczyzn, którzy skończyli co najmniej 65 lat i nie będzie związane z wcześniejszym opłacaniem składek na ubezpieczenie społeczne na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. W związku z powyższym ów wyjątkowy charakter przepisów omawianej ustawy nakazuje by jej przepisy były wykładane ściśle, a więc przy pomocy generalnie wykładni językowej.
Ustawa z dnia 31 stycznia 2019 r. o rodzicielskim świadczeniu uzupełniającym (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1051)