Podstawową zasadą małżeństwa ujętą w art. 23 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest stwierdzenie, że małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.
Prawa i obowiązki jakie przysługują małżonkom można podzielić na te o charakterze niemajątkowym i te o charakterze majątkowym.
Wymienione w art. 23 obowiązki mają charakter obowiązków moralnym, które jednak z woli ustawodawcy nabrały również waloru prawnego. Są to w zasadzie obowiązki niemajątkowe. Wzajemna pomoc oraz współdziałanie dla dobra rodziny obejmują elementy zarówno majątkowe, jak i niemajątkowe.
Obowiązkiem stawianym na pierwszym miejscu przez ustawodawcę jest obowiązek małżonków do wzajemnego pożycia. Pod pojęciem „wspólne pożycie” rozumie się nie tylko spółkowanie cielesne małżonków, ale również utrzymywanie więzi duchowej (uczuciowej) i gospodarczej (wspólnego gospodarstwa domowego).
Przepis art. 23 krio nakłada również na małżonków między innymi obowiązek wzajemnej pomocy. Ten obowiązek ma szczególne znaczenie w niepomyślnych okolicznościach życiowych, w szczególności takich jak choroba.
Pomoc małżonkowi wymaga co do zasady osobistego działania małżonka i dotyczy wszelkich dziedzin wspólnie założonej rodziny – w szczególności pomocy w gospodarstwie domowym i wychowaniu dzieci.
Obowiązek ten łączy się z powinnością współdziałania dla dobra rodziny – a więc wspólne podejmowanie istotnych decyzji dotyczących rodziny oraz wspieranie małżonka w podjętych działaniach. Obowiązek ten ma również swój wyraz majątkowy – tj. obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych.
Równie istotnym obowiązkiem – wynikającym wprost z przyjętego modelu kulturowego jest obowiązek wierności małżonków.
Obowiązek ten obejmuje przede wszystkim powinność powstrzymania się od utrzymywania kontaktów seksualnych z osobami trzecimi. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się również, że na równi ze zdradą małżeńską należy traktować stworzenie relacji o charakterze erotycznym – choćby nie doszło do zbliżenia cielesnego.
Do podstawowych praw wynikających z zawarcia związku małżeńskiego zalicza się: prawo noszenia nazwiska małżonka, zamieszkiwania w mieszkaniu przysługującym jednemu z małżonków oraz w razie przemijającej przeszkody pobieranie należności przypadającemu jednemu z małżonków.
Zobacz: Zmiana imienia i nazwiska
Prawo wyboru nazwiska małżonków reguluje ogólną zasadę równouprawnienia męża i żony. Oznacza to, że w obecnej regulacji prawnej małżonkowie bezpośrednio po zawarcia związku małżeńskiego lub przed zawarciem związku małżeńskiego każdy z małżonków składa oświadczenie co do przyjmowanego nazwiska.
Małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich. Każdy z małżonków może również zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe nazwisko drugiego małżonka. Nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może składać się z więcej niż dwóch członów.
Uprawnienie do korzystania z mieszkania stanowiącego własność jednego z małżonków stanowi gwarancję współdziałania dla dobra rodziny i realizowania podstawowej potrzeby każdej rodziny – prawa do zamieszkiwania. Prawo to jest niezależne od ustroju majątkowego, w jakim małżonkowie pozostają. Prawo to przysługuje małżonkowi do czasu ustania albo unieważnienia małżeństwa lub orzeczenia separacji lub rozwodu. Przepis ten stosuje się odpowiednio do przedmiotów urządzenia domowego przeznaczonych do zaspokajania potrzeb rodziny.