Ministerstwo Zdrowia skierowało do opiniowania projekt nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego oraz niektórych innych ustaw, wprowadzający szereg istotnych zmian systemowych i terminologicznych. Jednym z bardziej kontrowersyjnych oraz przełomowych rozwiązań zawartych w projekcie jest umożliwienie w określonych sytuacjach przyjęcia osoby małoletniej do szpitala psychiatrycznego bez uprzedniej zgody sądu.
- Aktualny stan prawny
- Projektowane zmiany – nowy ust. 4a i liberalizacja przepisów
- Ryzyko nadużyć i potrzeba precyzyjnych definicji
- Zgodność z konwencjami międzynarodowymi
Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, nowelizacja ma na celu: dostosowanie terminologii ustawy do współczesnych standardów języka niedyskryminującego, przeciwdziałanie stygmatyzacji osób z zaburzeniami psychicznymi, doprecyzowanie procedur związanych ze stosowaniem przymusu bezpośredniego, eliminację wątpliwości interpretacyjnych w zakresie postępowań sądowych dotyczących przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta oraz implementację wybranych wniosków pokontrolnych Najwyższej Izby Kontroli zawartych w raporcie „Opieka psychiatryczna nad dziećmi i młodzieżą”.
Aktualny stan prawny
Zgodnie z obecnie obowiązującym art. 22 ust. 3 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby małoletniej lub całkowicie ubezwłasnowolnionej wymaga pisemnej zgody przedstawiciela ustawowego. W przypadku sprzecznych oświadczeń przedstawicieli ustawowych lub braku możliwości uzyskania ich zgody, decyzję podejmuje sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek.
Podobne zasady wynikają z ust. 4 art. 22, odnoszącego się do małoletnich powyżej 16. roku życia oraz osób ubezwłasnowolnionych, zdolnych do wyrażenia zgody – w tych przypadkach wymagana jest zgoda zarówno osoby zainteresowanej, jak i jej przedstawiciela ustawowego, a w przypadku kolizji – również rozstrzygnięcie sądu.
Projektowane zmiany – nowy ust. 4a i liberalizacja przepisów
Ministerstwo Zdrowia proponuje dodanie nowego ust. 4a, który wprowadza wyjątek od opisanych wyżej zasad. Zgodnie z projektowanym przepisem:
„W przypadkach nagłych osoba małoletnia lub całkowicie ubezwłasnowolniona, zdolna do wyrażenia zgody, może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez wcześniejszej zgody sądu opiekuńczego.”
W takich sytuacjach lekarz przyjmujący ma mieć obowiązek zasięgnięcia pisemnej opinii innego lekarza (w miarę możliwości psychiatry) lub psychologa, jeżeli pojawią się wątpliwości co do zasadności przyjęcia.
Projektowana zmiana ma istotne znaczenie z punktu widzenia ochrony zdrowia i życia małoletnich pacjentów w stanach nagłych, w których zwłoka w hospitalizacji mogłaby pogłębiać ich stan psychiczny lub stwarzać zagrożenie dla otoczenia jak również zmniejszenia obciążeń proceduralnych oraz skrócenia ścieżki decyzyjnej oraz ochrony praw pacjenta, przy jednoczesnym zabezpieczeniu proceduralnym w postaci wymogu drugiej opinii specjalisty.
Należy jednak zauważyć, że propozycja ta rodzi również pytania natury konstytucyjnej i systemowej. Z jednej strony poszerza katalog sytuacji, w których dopuszczalne jest ograniczenie wolności osobistej osoby małoletniej bez decyzji sądu, z drugiej – próbuje wyważyć tę ingerencję poprzez wprowadzenie obligatoryjnych mechanizmów konsultacyjnych (opinia drugiego lekarza lub psychologa).
Ryzyko nadużyć i potrzeba precyzyjnych definicji
Kluczowe będzie doprecyzowanie w akcie wykonawczym lub w ustawie, co dokładnie rozumieć przez „przypadki nagłe” oraz na jakiej podstawie lekarz będzie oceniał zdolność mało-letniego do wyrażenia zgody. Brak jasnych kryteriów może prowadzić do rozbieżności interpretacyjnych i ryzyka arbitralności decyzji, co wymaga szczególnej uwagi w toku dalszych prac legislacyjnych.
Zgodność z konwencjami międzynarodowymi
Warto odnotować, że projektowane zmiany powinny być analizowane także w kontekście zobowiązań Polski wynikających z Konwencji o prawach dziecka (ONZ, 1989), Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w zakresie ograniczania wolności osobistej osób małoletnich i ubezwłasnowolnionych.
Planowana nowelizacja stanowi krok w stronę zwiększenia elastyczności systemu opieki psychiatrycznej wobec dzieci i młodzieży, jednak musi być wdrażana z poszanowaniem gwarancji procesowych oraz konstytucyjnych praw jednostki. Kluczowe będą dalsze konsultacje publiczne, w tym z udziałem środowiska prawniczego, psychiatrycznego oraz organizacji pozarządowych działających na rzecz ochrony praw pacjentów.
Warto zauważyć, że projekt nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wpisuje się w szerszy dyskurs społeczny dotyczący zdrowia psychicznego – nie tylko pacjentów, ale tak-że ich rodzin, opiekunów prawnych oraz pracowników ochrony zdrowia psychicznego. 9 października, obchodzony jako Dzień Work Life Balance, przypomina o potrzebie zachowania równowagi między życiem zawodowym a prywatnym – także w kontekście działań systemowych.
W praktyce to właśnie brak tej równowagi, chroniczne przeciążenie obowiązkami i stres zawodowy mogą stanowić jeden z czynników ryzyka dla zdrowia psychicznego dorosłych, co bezpośrednio przekłada się na funkcjonowanie rodzin, a pośrednio – również na dobrostan dzieci i młodzieży. Z kolei w systemie ochrony zdrowia psychicznego – niedobory kadrowe, przeciążenia pracą, braki wsparcia instytucjonalnego – wpływają na jakość i dostępność świadczeń.
Wprowadzane zmiany, takie jak ułatwienie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego w stanach nagłych, są próbą odpowiedzi na te wyzwania. Jednak realna równowaga – zarówno w życiu pacjentów, ich rodzin, jak i specjalistów – będzie możliwa dopiero wtedy, gdy zmiany prawne będą szły w parze ze wzmocnieniem profilaktyki zdrowia psychicznego w szkołach i rodzinach budowaniem systemu wsparcia środowiskowego, zwiększeniem dostępności do specjalistów psychiatrii dziecięcej i psychoterapii i wdrażaniem polityk prozdrowotnych w miejscu pracy.