Byłeś prześladowany przez władze? Możesz dostać zadośćuczynienie – nawet po latach

• Kto może ubiegać się o odszkodowanie za represje?
• Jakie świadczenia przysługują?
• Ile można otrzymać? Przykładowe wyroki sądów
• Gdzie i jak złożyć wniosek?
• Jakie dokumenty są potrzebne?
• Ile może wynieść rekompensata?
• Termin na złożenie wniosku
• Czy trzeba płacić za postępowanie?
• Podsumowanie
• Podstawa prawna

W okresie stalinowskim i w czasach PRL tysiące osób w Polsce padło ofiarą represji politycznych, od bezprawnych aresztowań, przez brutalne śledztwa, po pokazowe procesy i internowania. Dziś, mimo upływu dekad, ofiary takich działań mają prawo dochodzić sprawiedliwości i rekompensaty. Przepisy przewidują możliwość uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia. Sprawdź, komu ono przysługuje i jak wygląda cała procedura.

Kto może ubiegać się o odszkodowanie za represje?

Zadośćuczynienie i odszkodowanie przysługują osobom, które:

• zostały skazane z powodów politycznych, a ich wyroki zostały uznane za nieważne lub zostały uniewinnione,
• były aresztowane bez podstawy prawnej albo wobec których postępowanie karne zostało umorzone,
• zostały internowane po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r.,
• były represjonowane przez organy radzieckie w latach 1944–1956.

Co ważne, rekompensata przysługuje wyłącznie w przypadkach, gdy represje były wynikiem działalności na rzecz niepodległości Polski. W przypadku śmierci osoby represjonowanej, uprawnienie do ubiegania się o świadczenie przechodzi na jej najbliższą rodzinę, czyli małżonka lub dzieci.

Jakie świadczenia przysługują?

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje świadczeń:

• Zadośćuczynienie – przyznawane za doznane cierpienia psychiczne, krzywdę moralną, naruszenie godności i wolności,
• Odszkodowanie – służy wyrównaniu strat materialnych, takich jak utrata wynagrodzenia, przerwana edukacja, utrata majątku lub możliwości zawodowych.

Podstawę prawną do dochodzenia świadczeń stanowi ustawa z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność niepodległościową.

Ile można otrzymać? Przykładowe wyroki sądów

Kwoty przyznawanego zadośćuczynienia i odszkodowania są ustalane indywidualnie, w zależności od długości represji, ich charakteru oraz skutków dla życia i zdrowia poszkodowanego. W praktyce sądowej zapadały już orzeczenia opiewające na setki tysięcy, a nawet miliony złotych.

W jednej ze spraw rozpatrywanych przez Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. XII Ko 35/20), dzieci osoby represjonowanej otrzymały zadośćuczynienie w wysokości ponad 6,1 mln zł każde, a także odszkodowanie przekraczające 160 tys. zł.

W głośnej sprawie Andrzeja Gwiazdy, działacza opozycji internowanego w stanie wojennym, sąd przyznał łącznie 400 000 zł tytułem rekompensaty. Z kolei Sąd Apelacyjny w Katowicach w 2022 r. zasądził bliskim osoby represjonowanej 950 000 zł zadośćuczynienia, a w innym przypadku ponad 160 tys. zł odszkodowania za utracone zarobki.

Te przykłady pokazują, że dochodzenie sprawiedliwości po latach może przynieść realne, wysokie świadczenia. O ile, wnioskodawca przedstawi odpowiednie dowody i dobrze przygotuje sprawę.

Gdzie i jak złożyć wniosek?

Sprawy o odszkodowanie za represje z okresu PRL rozpatrywane są przez sądy karne, a nie cywilne. W wielu przypadkach konieczne jest wcześniejsze przeprowadzenie postępowania w celu unieważnienia wyroku skazującego lub uzyskania orzeczenia o niewinności. Dopiero na tej podstawie można złożyć wniosek o odszkodowanie.

Wniosek powinien zawierać:

• dane osobowe wnioskodawcy,
• opis represji,
• wskazanie podstawy prawnej roszczenia,
• dowody (np. dokumenty archiwalne, zaświadczenia, świadectwa).

Jakie dokumenty są potrzebne?

Największe znaczenie mają dowody potwierdzające represje. Należy je pozyskać z archiwów:

• IPN (Instytut Pamięci Narodowej),
• archiwów sądowych i prokuratorskich,
• państwowych archiwów cywilnych,
• zagranicznych (jeśli represje miały związek z działaniami NKWD, KGB itp.).

Osoby zainteresowane uzyskaniem odszkodowania muszą być przygotowane na żmudne poszukiwania, choć coraz więcej dokumentów jest dostępnych cyfrowo.

Ile może wynieść rekompensata?

Kwoty przyznawanego odszkodowania i zadośćuczynienia są ustalane indywidualnie. Sąd bierze pod uwagę:

• długość pozbawienia wolności,
• charakter represji,
• skutki zdrowotne i życiowe.

Zadośćuczynienie może wynieść od kilku do kilkudziesięciu tysięcy złotych za każdy miesiąc spędzony w więzieniu lub internowaniu. Całkowita kwota może sięgnąć kilkuset tysięcy, a nawet kilku milionów złotych, jeśli represje trwały wiele lat. Nie ma jednak z góry określonych stawek, każda sprawa wymaga indywidualnej oceny przez sąd.

Termin na złożenie wniosku

Termin przedawnienia roszczeń wynosi obecnie 10 lat i liczony jest od daty uprawomocnienia się postanowienia unieważniającego wcześniejsze orzeczenie. Przed 2019 rokiem termin ten wynosił zaledwie 1 rok, co znacznie utrudniało skuteczne dochodzenie roszczeń.

Uwaga: Termin 10-letni nie obowiązuje, jeśli represje miały miejsce bez wydania wyroku, np. w przypadku internowania czy aresztowania bez podstawy prawnej.

Czy trzeba płacić za postępowanie?

Postępowania w tego typu sprawach są zwolnione z opłat sądowych. Zarówno wniosek o unieważnienie orzeczenia, jak i o przyznanie odszkodowania, nie generują kosztów dla wnioskodawcy. Co więcej, niezależnie od wyniku sprawy, koszty postępowania pokrywa Skarb Państwa. Oznacza to, że dochodzenie swoich praw nie wiąże się z ryzykiem finansowym.

Podsumowanie

Represje polityczne z czasów PRL i stalinizmu miały dramatyczne skutki dla życia tysięcy Polaków. Choć od tamtych wydarzeń minęło wiele lat, polskie prawo daje możliwość dochodzenia sprawiedliwości, zarówno symbolicznej, jak i finansowej. Jeżeli Ty lub Twoi bliscy byliście ofiarami represji, warto rozważyć złożenie wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. 1991 nr 34 poz. 149, z późn. zm.).