Scalanie gruntów rolnych i leśnych - nowe przepisy zakończą stare postępowania

Zacznijmy zatem od omówienia, o co chodzi w scalaniu gruntów rolnych i leśnych i skąd wziął się problem z niedokończonymi procesami, które teraz ma uregulować nowa ustawa. Celem scalenia gruntów jest tworzenie korzystniejszych warunków gospodarowania nieruchomościami w rolnictwie i leśnictwie. Proces ten ma na celu poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych, lasów i gruntów leśnych, racjonalne ukształtowanie rozłogów gruntów, dostosowanie granic nieruchomości do systemu urządzeń melioracji wodnych, dróg oraz rzeźby terenu. Scaleniem obejmuje się grunty położone w jednej lub kilku wsiach bądź w ich częściach, a grunty te tworzą obszar scalenia.

Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 4 stycznia 2022 r. (sygn. akt I OSK 27/21), „realizacja celów scalenia nie może dotyczyć każdej pojedynczej działki i sytuacji, gdyż jest to niemożliwe. Niekiedy kosztem pojedynczych działek czy interesów uczestników scalenia następuje istotna poprawa warunków gospodarowania na innych działkach, uzasadniająca w łącznym rozrachunku przyjęte rozwiązanie. Istotne jest, aby każdy z uczestników scalenia otrzymał w jego wyniku pełny ekwiwalent swego gospodarstwa pod względem wartościowym i ilościowym. Nawet rzeczywiście zaistniałe w jednostkowych przypadkach naruszenie indywidualnego interesu uczestników scalenia nie podważa legalności decyzji zatwierdzającej projekt scalenia, gdy zachowano podstawową zasadę wydzielenia gruntów określoną w art. 8 ust. 1 ustawy o scalaniu i wymianie gruntów”.

Zauważyć należy, że scaleniu nie podlegają grunty:

na których znajdują się zakłady górnicze i przemysłowe oraz prowadzona jest eksploatacja kopalin;
na których znajdują się zabytki historyczne, architektoniczne i rezerwaty przyrody;
użytkowane na cele gospodarki rybackiej;
przeznaczone na cele specjalne.

Z kolei grunty zabudowane mogą być scalane wyłącznie na wniosek właściciela.

Scalanie gruntów rolnych i leśnych - procedury

Postępowanie scaleniowe jest prowadzone przez właściwego starostę i może być wszczęte:

na wniosek większości właścicieli gospodarstw rolnych, położonych na projektowanym obszarze scalenia,
na wniosek właścicieli gruntów, których łączny obszar przekracza połowę powierzchni projektowanego obszaru scalenia,
w określonych sytuacjach z urzędu, po uprzednim uzyskaniu opinii rady sołeckiej, a także działających na terenie danej wsi społeczno-zawodowych organizacji rolników.

Założeniem omawianej procedury jest, że uczestnik scalenia lub wymiany otrzymuje grunty o równej wartości szacunkowej w zamian za działki dotychczas posiadane. Przy czym za równą wartość szacunkową uważa się również wartość o różnicy nieprzekraczającej 3 proc. Na zgodny wniosek zainteresowanych uczestników scalenia można im wydzielić grunty o innej wartości szacunkowej, stosując dopłaty.

Grunty objęte scaleniem szacuje oraz opracowuje projekt scalenia upoważniony przez starostę geodeta-projektant scalenia, przy udziale powołanej przez ten organ komisji pełniącej funkcje doradcze. W skład tej komisji wchodzą:

1) wszyscy uczestnicy scalenia, a jeśli liczba uczestników jest większa niż 10 osób ‒ rada uczestników scalenia;

2) przedstawiciel społeczno-zawodowych organizacji rolników;

3) przedstawiciel Krajowego Ośrodka będącego uczestnikiem scalenia;

4) przedstawiciel starosty, na którego terenie działania są położone grunty objęte scaleniem;

5) przedstawiciel izby rolniczej, na której terenie działania są położone grunty objęte scaleniem;

6) przedstawiciel gminy, na której terenie są położone grunty objęte scaleniem;

7) sołtys lub członek rady sołeckiej wsi, której grunty tworzą obszar scalenia.

Zasady szacunku gruntów ustalają uczestnicy scalenia w drodze uchwały. Jeżeli jednak starosta uzna, że szacunek ten byłby sprzeczny ze słusznym interesem uczestnika, to szacunku gruntów dokonuje się na podstawie cen obowiązujących przy sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych, z uwzględnieniem położenia gruntów na obszarze scalenia oraz ich przydatności rolniczej i funkcji terenu wynikającej z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Jest to postępowanie specyficzne, cechujące się wieloma odstępstwami od innych postępowań administracyjnych. W decyzji o zatwierdzeniu projektu scalenia zawiera się postanowienie o rygorze jej natychmiastowej wykonalności. Co oznacza, że od chwili jej wydania wszystkich uczestników scalenia obowiązują m.in. nowe lokalizacje i powierzchnie działek. Decyzja taka rodzi nieodwracalne skutki prawne oraz w terenie, dotyczące nowego podziału gruntów na scalonym obszarze. Konsekwencją powyższego jest dokonanie nowych zapisów w ewidencji gruntów i budynków, a następnie ujawnienia nowych danych w księgach wieczystych. Warto zwrócić uwagę, że po wszczęciu postępowania scaleniowego w dziale III księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości objętej scaleniem wpisuje się ostrzeżenie o wszczęciu takiego postępowania. Zbycie, podział, obciążenie hipoteki nieruchomości objętych scaleniem jest utrudnione, każda taka czynność wymaga bowiem zgody starosty. Jak łatwo się domyślić, postępowania te mają długotrwały charakter z uwagi na wielość stron i trudność w zaspokojeniu interesów każdej z nich.

Scalanie gruntów rolnych i leśnych - znaczenie nowej regulacji

Ustawa usprawniająca proces scaleń gruntów rolnych i leśnych ma doniosłe znaczenie dla wszystkich tych postępowań scaleniowych, które formalnie nie zostały zakończone, natomiast nastąpiło już faktyczne scalenie gruntów, czyli została wydana decyzja zatwierdzająca scalenie, jednak nie jest ona prawomocna.

Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, wprowadzane przepisy mają rozwiązać problem przedłużających się procesów scaleniowych, w których została już wydana decyzja zatwierdzająca projekt scalenia gruntów, lecz z różnych przyczyn została ona następnie, po wielu latach od wydania, wyeliminowana z obrotu prawnego (np. w wyniku uchylenia przez sąd).

Taka sytuacja skutkuje tym, że dane wynikające z operatu poscaleniowego opracowanego na podstawie tej decyzji zostały już wpisane do ewidencji gruntów i budynków, a to z kolei dało podstawę do ujawnienia danych w księgach wieczystych. Nowa ustawa przewiduje, że w przypadku uchylenia przez sąd administracyjny ostatecznej decyzji o zatwierdzeniu projektu scalenia gruntów i braku możliwości ponownego przeprowadzenia postępowania scaleniowego nowe dane ujawnione w ewidencji gruntów i budynków, wynikające z ostatecznej decyzji o zatwierdzeniu projektu scalenia gruntów, mają przymiot aktualności w zakresie nowego oznaczenia oraz nowego stanu prawnego gruntów wydzielonych w wyniku scalenia gruntów.

Scalanie gruntów rolnych i leśnych na nowych zasadach - zadania starosty

W celu potwierdzenia aktualności nowych danych dla obszaru scalenia gruntów starosta będzie wydawał z urzędu „Zaświadczenie potwierdzające aktualność nowych danych ujawnionych w ewidencji gruntów i budynków na podstawie ostatecznej decyzji o zatwierdzeniu scalenia gruntów”. Owo zaświadczenie:

stanowić będzie załącznik do operatu scaleniowego przyjętego do państwowego zasobu geodezyjnego i kartograficznego;
zostanie przekazywane do właściwego sądu wieczystoksięgowego i stanowić będzie podstawę:

1) wpisu z urzędu w dziale I księgi wieczystej podstawy oznaczenia nieruchomości,

2) wykreślenia z urzędu w dziale III księgi wieczystej ostrzeżenia o niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, o którym mowa w art. 10 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, oraz do odmowy wpisu ostrzeżenia;

3) oznaczenia nieruchomości przy zakładaniu księgi wieczystej.

Scalanie gruntów rolnych i leśnych na nowych zasadach a księga wieczysta

Dokonanie wpisów oraz złożenie wniosków o założenie księgi wieczystej, o których mowa powyżej, zwolniono z opłat sądowych. Takie zaświadczenie starosta będzie wydawał również w przyszłości dla gruntów o uregulowanym stanie prawnym, w terminie 12 miesięcy od dnia uchylenia przez sąd administracyjny ostatecznej decyzji o zatwierdzeniu projektu scalenia gruntów i braku możliwości ponownego przeprowadzenia postępowania scaleniowego. Przepisy szczegółowo regulują zakres informacji, jakie winny zawierać powyższe zaświadczenia.

Scalanie gruntów rolnych i leśnych - nowa procedura dla starych postępowań

Podsumowując, nowa ustawa usprawniająca proces scaleń pozwoli na formalne zakończenie wszystkich tych postępowań scaleniowych, w których nastąpiło faktyczne scalenie gruntów bez ostatecznego rozstrzygnięcia sądowego.

Realizacja celów scalenia nie może dotyczyć każdej pojedynczej działki i sytuacji, gdyż jest to niemożliwe. Niekiedy kosztem pojedynczych działek czy interesów uczestników scalenia następuje istotna poprawa warunków gospodarowania na innych działkach uzasadniająca w łącznym rozrachunku przyjęte rozwiązanie. Istotne jest, aby każdy z uczestników scalenia otrzymał w jego wyniku pełny ekwiwalent swego gospodarstwa pod względem wartościowym i ilościowym.

Wyrok NSA z 4 stycznia 2022 r., sygn. akt I OSK 27/21

Podstawa prawna

art. 1 ustawy z 7 października 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z potwierdzaniem aktualności nowego oznaczenia oraz nowego stanu prawnego gruntów wydzielonych w wyniku scalenia gruntów (Dz.U. poz. 2417)
art. 8 ust. 1 ustawy z 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 908)
ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1899; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 2185)
art. 10 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1728; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1846)

Agata Wencel-Socha, radca prawny, Sowisło Topolewski Kancelaria Adwokatów i Radców Prawnych S.K.A