Skuteczne złożenie zarzutu potrącenia w trakcie postępowania cywilnego, pomimo uregulowania tej kwestii przez ustawodawcę w kodeksie postępowania cywilnego nadal rodzi kontrowersje i rozbieżne rozstrzygnięcia sądu. Nowelizacja art. 203(1) kodeksu postępowania cywilnego wprowadzona od 1 lipca 2023 r. ustawą z 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, zamiast powstałe rozbieżności usunąć, zrodziła nowe.
- Potrącenie w znaczeniu materialnoprawnym - czym jest
- Potrącenie w znaczeniu procesowym
- Zarzut potrącenia. Podsumowanie
Potrącenie w znaczeniu materialnoprawnym - czym jest
Punktem wyjścia w zakresie omawianego tematu jest przybliżenie istoty instytucji potrącenia, jako środka prawnego uregulowanego w kodeksie cywilnym.
Potrącenie (kompensata) jest jednym ze sposobów wywiązania się z zobowiązania, przy jednoczesnym zaoszczędzeniu czasu i środków finansowych. Skuteczne dokonanie potrącenia doprowadza do wygaszenia zobowiązania i skutkuje, zasadniczo, spełnieniem świadczenia.
Dokonanie skutecznego potrącenia, wymaga spełnienia następujących przesłanek:
1) wierzytelności muszą być wzajemne, co oznacza, że każda ze stron jest wierzycielem drugiej i jednocześnie jej dłużnikiem,
2) wierzytelności muszą być jednorodzajowe,
3) wierzytelność strony korzystającej z instytucji potrącenia musi być wymagalna i zaskarżalna.
Na gruncie materialnoprawnym, potrącenie skutkuje umorzeniem się wzajemnych wierzytelności, do wysokości wierzytelności o niższej wartości.
Potrącenie w znaczeniu procesowym
Na gruncie procesowym, zasady zgłoszenia zarzutu potrącenia są odmienne od tych wyżej wskazanych. Do skutecznego zgłoszenia zarzutu potrącenia w postępowaniu sądowym nie jest wystarczające spełnienie przesłanek wskazanych powyżej. Skuteczne dokonanie potrącenia na gruncie materialnoprawnym nie daje gwarancji, że sąd uzna taki zarzut za skuteczny w postępowaniu sądowym, co skutkować będzie wydaniem wyroku zasądzającego dochodzoną przez Powoda należność.
Zgodnie z przepisami procedury cywilnej, podstawą zarzutu potrącenia może być wierzytelność pozwanego wynikające z tego samego stosunku prawnego co wierzytelności dochodzona przez Powoda, chyba że wierzytelność ta:
1) jest niesporna,
2) została stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem,
3) jest uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda.
Nowością, którą należy ocenić w pełni pozytywnie, jest wprowadzenie przez ustawodawcę regulacji, zgodnie z którą spełnienie powyższych przesłanek nie jest konieczne w sytuacji, w której podstawą zarzutu potrącenia jest wierzytelność o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników.
Regulacja ta bez wątpienia będzie miała istotne znaczenie praktyczne, szczególnie w sporach dotyczących rozliczenia robót budowlanych, w których inwestor w ramach ponoszenia solidarnej odpowiedzialności z generalnym wykonawcą rozliczył wynagrodzenie zgłoszonego podwykonawcy.
Wyżej wskazane przesłanki nie są jednak jedynymi, które muszą zostać spełnione, aby móc skutecznie podnieść zarzut potrącenia. Ustawodawca, w celu ograniczenia możliwości przedłużania postępowania sądowego zgłaszaniem zarzutu potrącenia zadecydował, że koniecznym jest wprowadzenie ram czasowych na skuteczne zgłoszenie takiego zarzutu.
Zarzut ten może zostać złożony:
1) nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy – najczęściej będzie to etap złożenia odpowiedzi na pozew, sprzeciwu lub zarzutów od nakazu zapłaty, sprzeciwu od wyroku zaocznego, albo
2) w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność przedstawiana do potrącenia stała się wymagalna.
Skutecznie podniesienie zarzutu potrącenia wymaga jego złożenia w piśmie procesowym. Istotnym jest, że pismo to zasadniczo powinno spełniać wymagania formalne pozwu (za wyjątkiem przepisów o opłatach sądowych). Powyższe powoduje, że pismo, w którym podniesiono zarzut potrącenia powinno zawierać m.in.:
1) dokładnie określoną wierzytelność, która jest przedstawiana do potrącenia,
2) oznaczenie daty wymagalności wierzytelności,
3) wskazanie faktów, które potwierdzać będą istnienie wierzytelności, jej wymagalność, możliwość skutecznego przedstawienia jej do potrącenia,
4) wskazanie dowodów na poparcie swoich twierdzeń,
5) informację, czy strony podjęły próbę polubownego rozwiązania sporu.
Biorąc pod uwagę to, że do pisma procesowego z zarzutem potrącenia należy w sposób odpowiedni stosować przepisy dotyczące pozwu, rodzi się pytanie czy pismo takie, w przypadku prowadzenia sporu sądowego, w którym każda ze stron reprezentowana jest przez profesjonalnego pełnomocnika powinno podlegać bezpośredniemu doręczeniu pomiędzy pełnomocnikami, czy też powinno zostać złożone wraz z odpisem.
Z jednej strony oczywistym jest, że pozew składa się wraz z odpisem dla drugiej strony. Sąd Najwyższy przesądził także, że pismo zawierające rozszerzenie powództwa wymaga złożenia go z odpisem dla strony przeciwnej. Podyktowane jest to tym, że sąd musi dokonać formalnej weryfikacji pozwu (czy też rozszerzenia powództwa), a szczególnie zbadać, czy opłata od pozwu została dokonana w prawidłowej wysokości.
Biorąc pod uwagę fakt, że pismo procesowe zawierające zarzut potrącenia nie podlega opłacie, a jego sformułowanie w sposób odbiegający od warunków formalnych pozwu, spowoduje wyłącznie to, że zarzut takie nie będzie mógł zostać uwzględniony przez sąd, to w ocenie autora nie ma potrzeb aby pismo to było składane z odpisem (w sytuacji, w której strony reprezentowane są przez profesjonalnych pełnomocników). Pismo takie, zdaniem autora podlega bezpośrednim doręczeniom pomiędzy profesjonalnymi pełnomocnikami.
W celu uniknięcia negatywnych skutków procesowych przez stronę podnoszącą zarzut potrącenia warto rozważyć złożenie pisma w sposób, który uwzględniać będzie obydwie instytucje, tj. złożenie go zarówno z odpisem dla strony przeciwnej, jak i dokonanie jego bezpośredniego doręczenia. Problem ten powinien jednak zostać rozstrzygnięty przez orzecznictwo lub przez ustawodawcę.
Nie można zapomnieć o tym, że postawienie w piśmie procesowym samego zarzutu potrącenia, bez złożenia oświadczenia o potrąceniu, nie może wywołać skutków ani materialnym ani procesowych. Oznacza to, że przed lub wraz z podniesieniem zarzutu przedawnienia, strona podnosząca ten zarzut powinna złożyć stronie przeciwnej oświadczenie o potrąceniu.
Powyższe zasadniczo nie budzi wątpliwości. Zwrócić jednak należy na problem powołania się w postępowaniu cywilnym na potrącenie, które zostało dokonane jeszcze przed doręczeniem odpisu pozwu pozwanemu, tj. przed zawisłością sporu.
W ocenie autora, jeżeli oświadczenie o potrąceniu (pozaprocesowe) zostało złożone powodowi przez pozwanego przed doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu, pozwany może udowadniać skuteczność złożonego oświadczenia o potrąceniu wszelkimi środkami dowodowymi przewidzianymi w KPC, a jeżeli nastąpiło to już po tym fakcie, ograniczenie przewidziane w art. 2031 § 1 KPC będzie miało zastosowanie nie tylko do zarzutu potrącenia, ale również do zarzutu wygaśnięcia zobowiązania w wyniku złożenia pozaprocesowego oświadczenia o potrąceniu.
Inaczej rzecz ujmując, potrącenie dokonane przed zawisłością sporu powinno prowadzić do podniesienia zarzutu wygaśnięcia wierzytelności dochodzonej przez powoda z uwagi na wcześniej dokonane potrącenie. W takiej sytuacji sąd rozpoznający sprawę, nie powinien stosować ograniczeń wynikających z przepisów o zarzucie potrącenia. Orzecznictwo w tym zakresie nadal pozostaje niejednolite.
Zarzut potrącenia. Podsumowanie
Ustawodawca, decydując się na uregulowanie w procedurze zarzutu potrącenia, zwracał uwagę na fakt, iż zarzut ten w większości przypadków stanowił wyłącznie element strategii procesowej, zmierzającej do przedłużania postępowań.
Samą ideę wprowadzenia regulacji ograniczającej nadużywanie powoływania zarzutu potrącenia należy ocenić pozytywnie. Wprowadzone przepisy, z uwagi na ich konstrukcje i ograniczenia powodują często nawet wśród doświadczonych praktyków problemy interpretacyjne, które z kolei prowadzą do błędnego stosowania tych przepisów.
Mateusz Nowakowski, radca prawny z Kancelarii Chmura i Partnerzy Radcowie Prawni sp. p.
Podstawa prawna: ustawa z 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw - Dz.U. 2023 poz. 614 - weszła w życie 1 lipca 2023 r.
***
Kontakt do autora znajdziesz tu: chmuralegal.pl
Kancelaria Chmura i Partnerzy zapewnia wszechstronną obsługę prawną dla przedsiębiorców, w tym w szczególności z branży budowlanej, nieruchomości. Działalność kancelarii koncentruje się na zapewnieniu klientom kompleksowego wsparcia w zakresie rozwiązywania ich problemów prawnych oraz pomocy w rozwijaniu działalności gospodarczej.