Przesłanką rozpoczęcia postępowanie celem uznania osoby za zmarłą jest fakt zaginięcia określonej osoby. Zaginiecie należy rozumieć jako zniknięcie bez śladu oraz brak jakiegokolwiek kontaktowania się z najbliższymi, co prowadzi do przekonania ze osoba ta nie żyje.
Właściwość sądu
Sąd właściwy do rozpoznania sprawy o uznanie za zmarłego to sąd właściwy według miejsca zamieszkania osoby zaginionej, zatem jest to miejscowość gdzie zagoniony, względnie rodzic lub opiekun zaginionego ostatnio przebywał z zamiarem stałego pobytu. W przypadku, gdy zaginiony nie miał miejsca zamieszkania, właściwy jest sąd ostatniego miejsca pobytu.
Jeżeli nie da się ustalić ostatniego miejsca pobytu to właściwy jest Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy. Dodatkowo możliwe jest wyznaczenie sądu do rozpoznania wniosku przez sąd przełożony, jeśli sąd właściwy nie może rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności albo, gdy wymagają tego względy celowości.
Kto może złożyć wniosek o uznanie za zmarłego
Generalna zasadą, którą przewidują przepisy kodeksu postępowania cywilnego stanowi, iż wniosek w sprawie o uznanie za zmarłego może złożyć każdy zainteresowany. Zatem zainteresowanym będzie każdy, kto ma interes prawny w uzyskaniu postanowienia o uznaniu za zamarłego, jak również krewny lub osoba emocjonalnie związana z zaginionym.
Dlatego należy przyjąć, iż każdy krewny lub powinowaty bez względu na interes prawny jest osobą zainteresowaną w sprawie.
Ponadto jako osoby zainteresowane wszczęciem postępowania o uznanie za zmarłego należy wymienić: spadkobiercę testamentowego zaginionego, jego przedstawiciela, wierzyciela, współuczestnika sporu. W każdym wypadku na podstawie okoliczności sprawy sąd dokona oceny, czy dana osoba jest uprawniona do żądania wszczęcia postępowania.
Kiedy można złożyć wniosek o uznanie za zmarłego
Materialne przesłanki uznania za zmarłego przewidują przepisy kodeksu cywilnego. Przesłanki można podzielić na dwie kategorie tzw. normalne oraz szczególne. Uznanie za zmarłego może nastąpić, jeżeli spełnione są łączne dwie przesłanki: sąd musi ustalić, iż osoba, która ma być uznana za zmarłą zaginęła oraz, iż upłynął określony w przepisach termin. Termin ten liczy się od chwili, w której - według istniejących wiadomości - osoba ta jeszcze żyła.
Długość terminu, jaki musi upłynąć od chwili, gdy zaginiony jeszcze żył, do wydania postanowienia o uznaniu za zmarłego zależy od wieku osoby, w stosunku, do której ma być wydane orzeczenie o uznaniu za zmarłego. Zgodnie z generalna zasadą zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył.
Zasada to doznaje jednak pewnych wyjątków. Jeżeli zagoniony w chwili uznania za zmarłego ukończyłby 75 lat zaginiony, mógłby być uznany za zmarłego po upływie połowy tego terminu, a mianowicie po pięciu latach. Drugi wyjątek stanowi, iż uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy.
Jeżeli tego samego roku z domu wyszłyby i zaginęły osoby w wieku 70 lat, 25 lat i 10 lat, to pierwsza można by uznać za zaginioną po upływie 5 lat od zaginięcia, drugą po upływie 10 lat, a trzecia po upływie 13 lat.
Drugą kategorię przesłanek uznania za zmarłego stanowią tzw. przesłanki szczególne. Dotyczą one sytuacji, kiedy zaginięcie nastąpiło w związku z katastrofą i gdzie stopień prawdopodobieństwa śmierci zaginionego jest bardzo wysoki. Art. 30 §1 kodeksu cywilnego wskazuje na dwie sytuacje, mianowicie zaginięcie w czasie podróży morskiej lub powietrznej.
Dodatkowa rozróżnia zaginięcie w związku z katastrofą oraz zaginięcie w związane z innym szczególnym zdarzeniem. W tym przypadku termin, jaki musi upłynąć do uznania za zmarłego to sześć miesięcy od katastrofy lub innego zdarzenia. Natomiast art. 30 § 2 kodeksu cywilnego ma zastosowanie, jeżeli nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu.
Jednak w obecnych czasach w związku z rozwojem techniki zaginięcie statku i brak możliwości ustalenia, co się z nim stało jest raczej mało prawdopodobne, dlatego też w praktyce przepis ten ma znikome zastosowanie. Ww. przypadku termin po upływie, jakiego można żądać uznać osoby za zaginioną wynosi jeden roku liczony od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do miejsca przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia z upływem dwóch lat, w którym była o nim ostatnia wiadomość.
Kolejne uregulowania znajdują się w art. 30 § 3 kodeksu cywilnego i dotyczą zaginięcia w związku z innym bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życie i innym niż podróż powietrzna lub morska. W takiej sytuacji przepisy przewidują roczny termin po upływie, które można żądać uznania osoby za zmarłą. Termin ten liczy się od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno ustać. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego przepis art. 30 § 3, kodeksu cywilnego jako wyjątek od zasady uznania za zmarłego wyrażonej w art. 29 § 1 zd. pierwsze, powinien być wykładany ściśle.
Dotyczy on tylko takich zdarzeń, których wystąpienie powoduje realne zagrożenie śmiercią, a mianowicie powodzi, trzęsienia ziemi, zejścia lawiny, pożaru, katastrofy budowlanej. Jednocześnie rozmiar tych zdarzeń musi powodować zagrożenie dla życia, a zaginiony musi zostać objęty bezpośrednim oddziaływaniem niebezpieczeństwa.
W jakim terminie można złożyć wniosek
Wniosek o uznanie za zmarłego można zgłosić nie wcześniej niż na rok przed końcem terminu, po upływie, którego zaginiony może być uznany za zmarłego. Gdy jednak uznanie za zmarłego może nastąpić po upływie roku lub krótszego niż rok terminu od zdarzenia, które uzasadnia prawdopodobieństwo śmierci zaginionego, wniosek o uznanie za zmarłego zgłosić można dopiero po upływie tego terminu.
Co powinien zawierać wniosek o uznanie za zmarłego
Wniosek powinien w pierwszej kolejności spełnić warunki formalne pisma procesowego miedzy innymi powinien zawierać:
- oznaczenie sądu, do które pismo jest kierowane,
- imię i nazwisko wnioskodawcy i uczestników postępowania,
- oznaczenie rodzaju pisma,
- osnowę wniosku, oświadczenie i dowody na poparcie przytoczonych okoliczności,
- wymienienie załączników.
Ponadto pismo musi zostać podpisane przez osobę która składa wniosek.
W postępowaniu o uznaniu za zmarłego przepisy kodeksu postępowania cywilnego nakładają dodatkowe wymagania, jakie musi spełnić wniosek. Mianowicie we wniosku należy wskazać:
- imię zaginionego,
- nazwisko zaginionego,
- wiek zaginionego,
- imiona jego rodziców,
- nazwisko rodowe matki
- ostatnie znane miejsce zamieszkania i pobytu zaginionego.
Należy pamiętać, iż dane osoby zaginionej powinny być jak najbardziej szczegółowe i dokładne. Dlatego też „imię” należy rozumieć jako wszystkie imiona zaginionego, „nazwisko” jako wszystkie człony nazwiska, a w wypadku, gdy zaginioną jest kobieta, także nazwisko rodowe.
„Wiek” natomiast powinien być taktowany jako dokładna data urodzenia zaginionego.
Wniosek o wszczęcie postępowania musi zawierać również wskazanie, jakie było ostatnie znane miejsce zamieszkania i pobytu zaginionego. Chodzi oczywiście o miejsce znane wnioskodawcy. Jeżeli wnioskodawca nie ma żadnej wiedzy na temat ostatniego miejsca zamieszkania i pobytu zaginionego możliwe jest pominięcie we wniosku tego wymagania.
Koniecznym jest również, aby wnioskodawca uprawdopodobnił okoliczności uzasadniające wniosek. Dlatego też w uzasadnieniu wniosku wnioskodawca powinien przedstawić wszystkie znane fakty i dowody, które spowodują, iż wniosek zostanie uznany przez Sąd za prawdopodobny.
Co prawda przepisy nie wymagają dołączenia do wniosku odpisów z akt stanu cywilnego zaginionego, jednakże dołączenie takich dokumentów będzie jak najbardziej wskazane, ponieważ pomoże to w dokonaniu niezbędnych dla sądu ustaleń.
We wniosku nie trzeba również wskazywać domniemanej chwili śmierci zaginionego, należy to do sądy, który po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sam oznaczy najbardziej prawdopodobną chwilę śmierci zaginionego.
Przebieg postępowania
Jeżeli wnioskodawca zachował wszelkie wymagania formalne wniosku, sąd przystępuje do badania kwestii, czy można daną osobę uznać za zaginioną i w dalszej części za zmarłą. Ponadto sąd bada czy przedstawione we wniosku uprawdopodobnienie jest wystarczające.
Jeżeli w ocenie sądu istnieje podstawa do uznania osoby za zmarłą sąd zarządza ogłoszenie o wszczęciu. Forma i treść ogłoszenia musi być zgodna z wymaganiami określonymi w kodeksie postępowania cywilnego – art. 530.
Ogłoszenie o wszczęciu postępowania umieszcza się w piśmie poczytnym na całym obszarze Państwa i podaje publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania zaginionego w sposób na tym obszarze przyjęty. Pismo, w którym sąd zarządza ogłoszenie o wszczęciu postępowania powinno być pismem o dużym nakładzie czytanym przez możliwie jak największą liczbę mieszkańców.
Niezależnie od zamieszczenia ogłoszenia w piśmie poczytnym na terytorium całej Polski sąd może dodatkowo zamieścić ogłoszenie w innych pismach i w sposób, który uważa za odpowiedni. Mowa tutaj o pismach lokalnych lub zagranicznych.
W ogłoszeniu Sąd zwraca się do zaginionego, aby w oznaczonym terminie nie krótszym niż 3 miesiące, a nie dłuższym niż 6 miesięcy zgłosił się, gdyż w przeciwnym razie może zostać uznany za zmarłego. Ponadto wezwanie kierowane jest też do wszystkich osób, które mogą udzielić informacji o zaginionym, aby zgłaszały się w wyznaczanym przez sąd terminie.
Zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego dalsze postępowanie może toczyć się przed upływem terminu podanego w ogłoszeniu, nie może jednak być zakończone wcześniej niż po upływie terminów przewidzianych w kodeksie cywilnym, czyli terminie trzech miesięcy od ukazania się ogłoszenia oraz miesiąca od końca terminu wyznaczonego w ogłoszeniu.
Wysłuchanie osoby bliskiej zaginionego
Sąd przed wydaniem postanowienia uznającego zaginionego za zmarłego powinien wysłuchać w miarę możliwości osoby bliskie zaginionego. Przez wyrażenie osoba bliska należy rozumieć wszystkich krewnych, powinowatych, małżonka, osoby pozostające w stosunku przysposobienia, jak również osoby związane z zaginionym poprzez więzi konkubinatu, narzeczeństwa, przyjaźni czy wdzięczności. Wysłuchanie nie musi obejmować wszystkich osób bliskich zaginionego, lecz jedynie tych, którzy wiedzą najwięcej o zagonionym.
Postanowieni o uznaniu za zmarłego jest wydawane po ogłoszeniu i po upływie wskazanego w nim terminu. Prawomocne orzeczenie, które uznaje zaginionego za zmarłego ma charakter konstytutywny ex tunc – oznacza, że jest skuteczne od chwili oznaczonej w orzeczeniu i jest skuteczne wobec wszystkich osób. Skutki domniemanej śmierci stwierdzonej prawomocnym orzeczeniem pociągają za sobą takie same skutki jak śmierć biologiczna. Odpis prawomocnego postanowienia o uznaniu za zmarłego sąd powinien przesłać do urzędu stanu cywilnego właściwego dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy celem rejestracji.
Wniosek o stwierdzenie zgonu
Jeżeli w toku postępowania o uznanie za zmarłego okaże się, że śmierć zaginionego jest niewątpliwa, sąd przeprowadzi dalsze postępowanie z urzędu według przepisów oddziału o postępowaniu o stwierdzenie zgonu. Wszczęcie postępowania o stwierdzenie zgonu jest uzasadnione, jeżeli akt zgonu osoby nie został sporządzony oraz gdy śmierć tej osoby jest niewątpliwa, przy czym muszą zachodzić obie te przesłanki.
Wniosek o wydanie postanowienia o stwierdzenie zgonu może być zgłoszony w każdym czasie, przy czym nie ma żadnych terminów ograniczających możliwość wystąpienia z wnioskiem. Sąd nie ma tutaj obowiązku zarządzić ogłoszenia o wszczęciu postępowania może jednak, jeżeli uzna za celowe zarządzić ogłoszenie postanowień w określony przez siebie sposób. Postanowienie stwierdzające zgon powinno wskazywać dokładną chwilę śmierci, a jeżeli nie jest to możliwie to chwilę najbardziej prawdopodobną.
Postanowienie o stwierdzeniu zgonu ma charakter deklaratoryjny, jego skutki sięgają wstecz do chwili stwierdzenia zgonu. Podobnie jak w przypadku postanowienia o uznaniu za zmarłego postanowienie o stwierdzeniu zgonu powinno zostać przesłane celem rejestracji do urzędu stanu cywilnego właściwego dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.
Uchylenie postanowień orzekających uznanie za zmarłego lub stwierdzenia zgonu.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują możliwość uchylenie ww. postanowień, jeżeli istnieje dowód, że osoba uznana za zmarłą albo, której zgon został stwierdzony pozostaje przy życiu lub, że śmierć jej nastąpiła w innej chwili niż chwila oznaczona w orzeczeniu. Zatem jeżeli okaże się, iż osoba, co, do której wydano postanowienie o uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu żyje sąd wtedy uchyla postanowienie.
Sąd również uchyla postanowienie, jeżeli materiał dowodowy uzasadnia stwierdzanie zgonu jak również w przypadku, gdy zaginiony lub osoba, wobec której stwierdzono zgon zgłosi się w sądzie i udowodni swoją tożsamość. Sąd może również zmienić postanowienie o uznaniu za zmarłego lub stwierdzeniu zgonu, jeżeli ustalono inną datę śmierci od daty przyjętej w postanowieniu.
Wniosek o uchylenie postanowień orzekających uznanie za zmarłego lub stwierdzenia zgonu należy złożyć do sądy, który orzekał w sprawie w I instancji. Wniosek może zgłosić każdy zainteresowany, sąd może także z urzędu uchylić postanowienie o uznanie za zmarłego lub stwierdzenia zgonu.
W postępowaniu sąd wezwie do udziału w sprawie uczestników postępowania, którzy brali udział w postępowaniu, w którym zapadło postanowienie o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu. Postanowienie, w którym sąd uchyla orzeczenie o stwierdzeniu zgonu lub uznaniu za zmarłego ma charakter konstytutywny i jest skuteczne wobec wszystkich.
Odpis prawomocnego postanowienia, które uchyla orzeczenie o uznaniu za zmarłego lub stwierdzającego zgon sąd powinien przesłać do urzędu stanu cywilnego właściwego dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy celem skreślenia aktu zgonu oraz do sądu spadku celem wdrożenia z urzędu postępowania uregulowanego w art. 678 kodeksu postępowania cywilnego – czyli uchylenie postanowienia o stwierdzeniu spadku.