Jednak, co ciekawe, ani w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: „pr.aut.”) ani w kodeksie cywilnym (dalej: „k.c.”) nie ma wprost definicji wizerunku. Dlatego warto posiłkować się definicją słownikową stanowiącą, że to „czyjaś podobizna na rysunku, obrazie, zdjęciu itp.”[1].
Pojęcie wizerunku
Pojęcie wizerunku jest każdorazowo definiowane przez sąd na potrzeby rozpoznawanej sprawy. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do wyroku z 15.10.2009 r.(I CSK 72/2009, LexPolonica nr 2128958), stwierdził, że „wprawdzie nie ma w doktrynie jednolitego rozumienia pojęcia wizerunku, ale przeważa stanowisko, w którym na czoło wybijają się dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyfikację osoby wśród ludzi jako obraz fizyczny, portret, rozpoznawalną podobiznę”.
Z prawnego punktu widzenia - wizerunek jest dobrem osobistym człowieka wymienionym w art. 23 k.c., a stanowiącym, obok imienia i nazwiska, jeden z atrybutów tożsamości osoby fizycznej. Ochrona wizerunku została ogólnie uregulowana w art. 23 i 24 k.c. oraz w art. 81 pr.aut., który dotyczy najczęstszego przejawu naruszenia wizerunku w postaci jego rozpowszechniania. Sąd Apelacyjny w Katowicach przyjął, że „przez pojęcie wizerunku należy rozumieć każdą podobiznę bez względu na technikę wykonania, a więc fotografię, rysunek, wycinankę sylwetki, film, przekaz telewizyjny bądź przekaz wideo” (wyrok SA w Katowicach I ACa 158/15 z dn. 28 maja 2015 r., LEX nr 1747243).
Zrozumienie istoty wizerunku jako dobra osobistego wymaga odróżnienia od siebie pojęć obrazu fizycznego, wizerunku, portretu, materialnego egzemplarza i persony[2].
Wskazać należy, że obraz fizyczny to wygląd człowieka pozostający w świadomości innych. Jest to konkretyzacja obrazu fizycznego, np. na konkretnej fotografii. Z kolei portret to utwór w rozumieniu art. 1 pr. aut. o tematyce portretowej, który nie zawsze jest ucieleśnieniem wizerunku/obrazu fizycznego, gdyż może być portretem fikcyjnej postaci.
W orzecznictwie za wizerunek uznaje się obraz fizyczny zaprezentowany choćby w formie ulotnej, np. emisji nadawanego na żywo programu telewizyjnego albo w postaci podobizny utrwalonej na odpowiednim nośniku, np. zdjęciu, obrazie, nagraniu filmowym (wyrok SO we Wrocławiu z dn. 13.05.2014 r., I C 1777/12, LEX nr 1541210) albo wytworu materialnego, który za pomocą środków plastycznych przedstawia podobiznę osoby fizycznej (wyrok SA w Warszawie z 21.04.2005 r., I ACa 566/04, LEX nr 1680186).
Zgodnie z tym, co wskazano powyżej oraz z obowiązującym orzecznictwem, pojęcie wizerunku odnosi się do cech fizycznych immanentnie związanych z konkretną osobą fizyczną, dla niej znamiennych i pozwalających na jej rozpoznawalność, czyli umożliwiających jej identyfikację jako tej osoby, która dochodzi ochrony swego wizerunku (wyrok SA w Warszawie z 10.01.2014 r., I ACa 1279/13, LEX nr 2096404). Spełnienie kryterium rozpoznawalności zachodzi już w razie takiej formy przedstawienia osoby, która pozwala na ustalenie indywidualizujących ją, osobistych cech w chwili sporządzania fotografii (wyrok SA we Wrocławiu z 30.01.2014 r., I ACa 1452/13, LEX nr 1425612). Samo zaprezentowanie jedynie pewnych elementów zewnętrznego wyglądu (np. sylwetki) nie może oznaczać rozpowszechniania wizerunku w rozumieniu art. 81 pr. aut. Rozpoznawalność musi mieć w tym przypadku charakter uniwersalny.
Warto tez podkreślić, iż wizerunkiem jest także "tzw. maska artystyczna (służąca prezentowaniu innej postaci), jeśli równocześnie – co jest regułą – umożliwia odbiorcom identyfikację osoby kreującej tę postać"[3].
Jednak wizerunek to nie tylko obraz fizyczny osoby, ukazujący jej podobiznę. Status ludzkiego głosu nie jest jednoznaczny w doktrynie. We wcześniejszym orzecznictwie głos był uznawany za dobro osobiste odrębne od wizerunku (zob. wyrok SA w Gdańsku z 21.06.1991 r., I ACr 127/91, OSA 1992/1, poz. 8). Jednak już w 2007 r. Sąd Najwyższy przyjął, że głos nie powinien być traktowany jako odrębne dobro osobiste, lecz chroniony w ramach prawa do wizerunku, stanowi bowiem jego element nie jako obraz fizyczny (wizualny) danej osoby, lecz jako jej obraz odbierany za pomocą słuchu (wyrok SN z dn. 03.10.2007 r., II CSK 207/07, Palestra 2009/9–10, s. 261). Prawo osobiste do ludzkiego głosu można traktować więc jako „dźwięczny wizerunek”. Jest jednak warunek, by głos został uznany za „dźwięczny wizerunek”. Głos powinien być na tyle charakterystyczny i wyróżniający się, by można było wskazać konkretną osobę, od której pochodzi.
Wizerunek należy rozumieć szeroko
Jak wskazano powyżej wizerunek interpretowany jest na wiele sposobów, nie tylko jako uwiecznienie obrazu fizycznego konkretnej osoby. Wizerunek należy rozumieć szeroko, obejmując nim całą postać, a nie tylko to, co dla wyglądu człowieka najbardziej charakterystyczne, czyli twarz. Przez pojęcie wizerunku należy rozumieć każdą podobiznę bez względu na technikę wykonania, a więc fotografię, rysunek, film, przekaz telewizyjny bądź przekaz wideo, a zatem jest nim niewątpliwie także zdjęcie, ale nie jako jedyne. Dodatkowo podkreśla się, że obraz fizyczny człowieka to tylko jego portret czy podobizna. Pełna indywidualizacja osoby fizycznej wymaga jednak sięgnięcia do sfery psychicznej, która dopiero w pełni pozwala na konkretyzację wizerunku określonej osoby, czy nawet sposobu gestykulacji, poruszania się.
Kwestie wizerunku i jego ochrony prawnej należą we współczesnym świecie do szczególnie ważnych. Wcześniej nie było takiej dostępności i łatwości sporządzania wizerunków. Aparat fotograficzny stał się przedmiotem niemalże osobistym, a już na pewno powszechnego użytku, szczególnie ten we wszechobecnych smartfonach.
Zagadnienia związane z ochroną wizerunku oraz rozpowszechnianie (utrwalonego) wizerunku należą do niezwykle istotnych. Kwestie te zostały uregulowane m.in. w art. 81 pr.aut., czy art. 13 prawa prasowego i autor jedynie je sygnalizuje, gdyż nie są przedmiotem niniejszego artykułu.
[1] Słownik języka polskiego PWN, def. wizerunek, https://sjp.pwn.pl/ dostęp: 22.07.2021.
[2] Tak T. Grzeszak [w:] System Prawa Prywatnego, t. 13, s. 783–784, Warszawa 2021.
[3]Tak J. Barta, R. Markiewicz, w: Barta, Markiewicz, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 2001, s. 533