Po kilku miesiącach obowiązywania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. w sprawie SK 140/20 można już pokusić się o pewne podsumowania, a także wskazać, jak w praktyce powinien funkcjonować ten wyrok - pisze adwokat Konrad Giedrojć.
- Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 140/20 - jakich osób dotyczy
- ZUS odmawia przeliczenia emerytury ale sądy uwzględniają odwołania emerytów
- Różne skutki wyroku TK dla różnych grup emerytów
- Nie ma jeszcze jednolitej linii orzeczniczej – czasem nawet w tym samym wydziale jednego sądu
- Jak ZUS powinien przeliczyć emeryturę - przykład
- Nie tylko podwyżka emerytury ale także wyrównanie
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 140/20 - jakich osób dotyczy
Przypomnę tylko, że Trybunał uznał, że narusza Konstytucję odliczanie od "kapitału emerytalnego" (kapitał początkowy wypracowany do 1998 r. + składki na ubezpieczenie emerytalne) kwot emerytur wcześniejszych (w tym górnicze, nauczycielskie), pobieranych przed ukończeniem 60 (kobiety) i 65 lat (mężczyźni) osobom, które złożyły wniosek o takie emerytury wcześniejsze przed dniem 6 czerwca 2012 r. Konstytucja to zaś nadrzędna norma prawa, która reguluje jak nasze Państwo ma funkcjonować, ograniczając władzę, w tym wykonawczą i ustawodawczą w jej poczynaniach. Umówiliśmy się zaś, zgadzając na treść Konstytucji, że Państwo ma szanować pewne wartości, w tym podkładane w nim zaufanie obywateli i decyzje rodzące długofalowe skutki podejmowane na podstawie treści przepisów prawa. To jednak zostało zawiedzione, poprzez wprowadzenie w 2013 r. zmian w systemie emerytalnym, które zaskoczyły tych emerytów, którzy wcześniej przeszli na wcześniejsze emerytury.
Niezależnie od kontrowersji dotyczących TK, publikacji wyroku itd., trzeba podkreślić, że wyrok ten jest w istocie rozwinięciem wcześniejszych poglądów wyrażanych w wyrokach sądów powszechnych, a także innych orzeczeniach TK. Nie jest więc tak, że mamy do czynienia z jakimś „politycznym” wyrokiem, który chce tylko wbić kij w szprychy bieżącej władzy.
Dodam jeszcze tylko, że wskazany na wstępie „kapitał emerytalny” w nowym systemie (dotyczącym zasadniczo osób, które urodziły się po 1948 r.) jest dzielony przez wskaźnik średniego dalszego trwania życia, ustalany przez GUS, a zatem czym wyższy „kapitał emerytalny” (licznik ułamka), a dalsze średnie życie niższe, tym emerytura wyższa.
ZUS odmawia przeliczenia emerytury ale sądy uwzględniają odwołania emerytów
Z mojej praktyki wynika, że większość sądów okręgowych, do których trafiają odwołania emerytów, którym ZUS odmawia przeliczenia emerytury w zw. z wyrokiem TK, uwzględnia takie odwołania, choć oczywiście nie wszystkie. Jednocześnie rzadko sądy przyznają prawo do wyrównania, które są uzależnione od wykazania „błędu” (w sensie prawnym) ZUS przy ustalaniu wysokości emerytury, o czym dalej. Nie mamy jeszcze ukształtowanej linii orzeczniczej, w tym większej ilości wyroków sądów apelacyjnych, czy też Sądu Najwyższego.
Różne skutki wyroku TK dla różnych grup emerytów
Skutki wyroku TK mogą być też odmienne w odniesieniu do pewnych podgrup emerytów. Wziąć bowiem należy pod uwagę:
1) akcentowaną przez niektóre sądy możliwość uniknięcia skutków regulacji nakazującej wskazane odliczenie (co wymaga jednak osobnej, szerszej analizy, w tym m.in. pod kątem tego, czy można wymagać od obywatela, aby aktywnie musiał unikać skutków niekonstytucyjnej regulacji i podejmować działania w tym kierunku, czy też to jednak Państwo powinno ponosić konsekwencje swoich decyzji zaskakujących obywatela), a także np.
2) skutki wyroku w przypadku takich emerytów, którzy dopiero teraz, po wielu latach od nabycia uprawnień, składają pierwszorazowe wnioski o emeryturę powszechną.
W przypadku tych ostatnich bowiem nie mamy do czynienia ze wznowieniem postępowania/ponownym ustaleniem wysokości emerytury, lecz przyznaniem świadczenia w błędnej wysokości i po odwołaniu sąd powinien nie tylko stosować wyrok TK, ale również sam ocenić, czy kwestionowana regulacja może być stosowana; jest to tzw. rozproszona kontrola konstytucyjności.
Nie ma jeszcze jednolitej linii orzeczniczej – czasem nawet w tym samym wydziale jednego sądu
Dość osobliwym i trudnym do zrozumienia, w tym zwłaszcza przez emerytów, którzy tak jak pełnomocnicy nie są do tego przyzwyczajeni, są przypadki zupełnie odmiennego orzekania w tym samym wydziale jednego sądu. Jeden sędzia bowiem uwzględnia odwołania, a drugi uznaje, że wyrok TK nie obowiązuje – choć przecież już z chwilą jego podpisania przepis traci domniemanie konstytucyjności, a argumentów prawnych pozwalających na uznanie niekonstytucyjności w ramach rozproszonej kontroli konstytucyjności nie brakuje.
Jak ZUS powinien przeliczyć emeryturę - przykład
Warto też przytoczyć przykład obrazujący praktyczne skutki wyroku TK, w tym to jak powinien zachować się ZUS i na czym cała operacja ponownego ustalenia emerytury polega.
Można posłużyć się przykładem kobiety urodzonej w 1954 r., która od 2008 r. uzyskała uprawnienia i decyzję o przyznaniu emerytury wcześniejszej (emerytura nauczycielska), która wówczas wynosiła 2.104,11 zł. Emeryturę obliczono, uwzględniając okresy składkowe, nieskładkowe, a także biorąc pod uwagę ustaloną podstawę wymiaru składek z 10 lat – do 2007 r., tzw. wskaźnik WWPW i kwotę bazową. Była to zatem tzw. emerytura obliczona na starych zasadach.
Po ukończeniu 60 lat emerytka ta w 2016 r. (czyli nie od razu po ukończeniu 60 lat) złożyła wniosek o przyznanie emerytury powszechnej (potocznie nazywane przeliczeniem emerytury).
Emerytura, liczona już na tzw. nowych zasadach, jest liczona znacznie prościej. ZUS bowiem podsumował kapitał początkowy emerytki (to jest odtworzoną kwotę składek opłaconych do 1 stycznia 1999 roku) w wysokości 567.432 zł (zwaloryzowany do 2015 r.) i składki płacone od 1 stycznia 1999 r. (również zwaloryzowane rocznie i kwartalnie) w wysokości 211.442 zł, a następnie – jak już wyżej wskazano i czego cała sprawa dotyczy – odjął od sumy tych pozycji sumę pobranych od 2008 r. emerytur wcześniejszych w kwocie 201.994,56 zł, dzieląc następnie wynik tego działania, a więc kwotę 576.879,44 zł (kapitał + składki - minus pobrane emerytury), przez średnią dalszą długość trwania życia naszej emerytki, mającej już 62 lata, w wysokości 236 miesięcy.
Emerytura powszechna wówczas, w 2016 r., wyniosła 2.444,40 zł brutto, a zatem była niższa niż wcześniejsza, wynosząca w 2016 r., po waloryzacjach od 2009 r., 2.691,10 zł. ZUS kontynuował zatem wypłatę emerytury wcześniejszej (można mieć kilka emerytur, ale pobiera się tylko jedno świadczenie, które jest wyższe).
Wspominany wyrok TK został wydany w czerwcu 2024 r. i po złożeniu wniosku o ponowne ustalenie tej emerytury w sierpniu 2024 r. na podstawie art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS ZUS powinien ponownie obliczyć emeryturę, ale już bez odliczenia kwoty 201.994,56 zł. ZUS powinien przy tym zadziałać tak, jakby już w 2016 r. obliczał emeryturę bez tego odliczenia. Wówczas, przy ponownym ustaleniu wysokości, emerytura wyniosłaby nie 2.444,40 zł, lecz 3.300,31 ((211.442 zł + 567.432 zł)/236 m-cy = 3.300,31 zł).
Różnica między poprawnie i błędnie obliczoną emeryturą w 2016 r. wynosiła zatem 855,91 zł. Dodając waloryzacje za okres od 2017 r. do 2024 r., emerytura powszechna wynosiłaby dziś 5.219,38 zł brutto. Z kolei emerytura wcześniejsza obecnie wypłacana wynosi 4.255,92 zł (po waloryzacjach). Różnica na korzyść emerytury powszechnej poprawnie obliczonej wynosi 963,46 zł miesięcznie.
Nie tylko podwyżka emerytury ale także wyrównanie
Dodatkowo ZUS powinien, gdyby uznać, że jego działanie w 2014 r. stanowiło „błąd” w sensie prawnym, przyznać wyrównanie za 3 lata wstecz, licząc od dnia złożenia wniosku (powiedzmy w sierpniu 2024 r.) o ponowne ustalenie emerytury powszechnej, a zatem za okres od lipca 2021 do lipca 2024 r.
Stanowi o tym przepis art. 133 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, z którego wynika, że w razie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości, przyznane lub podwyższone świadczenia wypłaca się, poczynając od miesiąca, w którym powstało prawo do tych świadczeń lub do ich podwyższenia, jednak nie wcześniej niż za okres 3 lat poprzedzających bezpośrednio miesiąc, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, jeżeli odmowa lub przyznanie niższych świadczeń były następstwem błędu organu rentowego lub odwoławczego.
Pojęcie „błędu” może być rozumiane jako zastosowanie przepisu prawa, który nie jest zgodny z Konstytucją, bo obiektywnie rzecz ujmując, decyzja ZUS jest wówczas wynikiem błędu: zastosowano przepis nieobowiązujący w danym wypadku, a nie np. obliczono emeryturę na podstawie błędnych danych otrzymanych przez ZUS od innego podmiotu (np. błędne zapisy wysokości składek otrzymanych od płatnika/pracodawcy). „Błąd” ZUS nie musi być zatem zawiniony przez ZUS, aby uzyskać wyrównanie za 3 lata. Jednak z pewnością oceny sądów będą się różnić, gdyż w tym zakresie istnieją różne linie orzecznicze.
Wyrównanie za 3 lata wstecz należy obliczyć poprzez odjęcie od sumy kwot, które otrzymywałoby się w tych latach, gdyby ZUS poprawnie ustalił wysokość emerytury sum faktycznie otrzymanych. W podanym przykładzie różnica ta wniosłaby 29.712 zł brutto. Takie byłoby więc wyrównanie przysługujące emerytce oprócz podwyższonej emerytury od sierpnia 2024 r.
adw. Konrad Giedrojć
Kontakt: giedrojc.eu
Źródło: Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 czerwca 2024 r. (sygn. SK 140/20)