Byłeś represjonowany za działalność polityczną, internowany w stanie wojennym albo niesłusznie aresztowany przez władze PRL? Polskie prawo pozwala dziś dochodzić sprawiedliwości, także po wielu latach. Możesz ubiegać się o zadośćuczynienie za krzywdy moralne i odszkodowanie za straty materialne. Sprawdź, komu przysługuje rekompensata i jak złożyć skuteczny wniosek.
- Kto może ubiegać się o odszkodowanie za represje?
- Jakie świadczenia przysługują?
- Ile można otrzymać? Przykładowe wyroki sądów
- Gdzie i jak złożyć wniosek?
- Jakie dokumenty są potrzebne?
- Ile może wynieść rekompensata?
- Termin na złożenie wniosku
- Czy trzeba płacić za postępowanie?
- Podsumowanie
- Podstawa prawna
W okresie stalinowskim i w czasach PRL tysiące osób w Polsce padło ofiarą represji politycznych, od bezprawnych aresztowań, przez brutalne śledztwa, po pokazowe procesy i internowania. Dziś, mimo upływu dekad, ofiary takich działań mają prawo dochodzić sprawiedliwości i rekompensaty. Przepisy przewidują możliwość uzyskania odszkodowania i zadośćuczynienia. Sprawdź, komu ono przysługuje i jak wygląda cała procedura.
Kto może ubiegać się o odszkodowanie za represje?
Zadośćuczynienie i odszkodowanie przysługują osobom, które:
- zostały skazane z powodów politycznych, a ich wyroki zostały uznane za nieważne lub zostały uniewinnione,
- były aresztowane bez podstawy prawnej albo wobec których postępowanie karne zostało umorzone,
- zostały internowane po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r.,
- były represjonowane przez organy radzieckie w latach 1944–1956.
Co ważne, rekompensata przysługuje wyłącznie w przypadkach, gdy represje były wynikiem działalności na rzecz niepodległości Polski. W przypadku śmierci osoby represjonowanej, uprawnienie do ubiegania się o świadczenie przechodzi na jej najbliższą rodzinę, czyli małżonka lub dzieci.
Jakie świadczenia przysługują?
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje świadczeń:
- Zadośćuczynienie – przyznawane za doznane cierpienia psychiczne, krzywdę moralną, naruszenie godności i wolności,
- Odszkodowanie – służy wyrównaniu strat materialnych, takich jak utrata wynagrodzenia, przerwana edukacja, utrata majątku lub możliwości zawodowych.
Podstawę prawną do dochodzenia świadczeń stanowi ustawa z 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność niepodległościową.
Ile można otrzymać? Przykładowe wyroki sądów
Kwoty przyznawanego zadośćuczynienia i odszkodowania są ustalane indywidualnie, w zależności od długości represji, ich charakteru oraz skutków dla życia i zdrowia poszkodowanego. W praktyce sądowej zapadały już orzeczenia opiewające na setki tysięcy, a nawet miliony złotych.
W jednej ze spraw rozpatrywanych przez Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. XII Ko 35/20), dzieci osoby represjonowanej otrzymały zadośćuczynienie w wysokości ponad 6,1 mln zł każde, a także odszkodowanie przekraczające 160 tys. zł.
W głośnej sprawie Andrzeja Gwiazdy, działacza opozycji internowanego w stanie wojennym, sąd przyznał łącznie 400 000 zł tytułem rekompensaty. Z kolei Sąd Apelacyjny w Katowicach w 2022 r. zasądził bliskim osoby represjonowanej 950 000 zł zadośćuczynienia, a w innym przypadku ponad 160 tys. zł odszkodowania za utracone zarobki.
Te przykłady pokazują, że dochodzenie sprawiedliwości po latach może przynieść realne, wysokie świadczenia. O ile, wnioskodawca przedstawi odpowiednie dowody i dobrze przygotuje sprawę.
Gdzie i jak złożyć wniosek?
Sprawy o odszkodowanie za represje z okresu PRL rozpatrywane są przez sądy karne, a nie cywilne. W wielu przypadkach konieczne jest wcześniejsze przeprowadzenie postępowania w celu unieważnienia wyroku skazującego lub uzyskania orzeczenia o niewinności. Dopiero na tej podstawie można złożyć wniosek o odszkodowanie.
Wniosek powinien zawierać:
- dane osobowe wnioskodawcy,
- opis represji,
- wskazanie podstawy prawnej roszczenia,
- dowody (np. dokumenty archiwalne, zaświadczenia, świadectwa).
Jakie dokumenty są potrzebne?
Największe znaczenie mają dowody potwierdzające represje. Należy je pozyskać z archiwów:
- IPN (Instytut Pamięci Narodowej),
- archiwów sądowych i prokuratorskich,
- państwowych archiwów cywilnych,
- zagranicznych (jeśli represje miały związek z działaniami NKWD, KGB itp.).
Osoby zainteresowane uzyskaniem odszkodowania muszą być przygotowane na żmudne poszukiwania, choć coraz więcej dokumentów jest dostępnych cyfrowo.
Ile może wynieść rekompensata?
Kwoty przyznawanego odszkodowania i zadośćuczynienia są ustalane indywidualnie. Sąd bierze pod uwagę:
- długość pozbawienia wolności,
- charakter represji,
- skutki zdrowotne i życiowe.
Zadośćuczynienie może wynieść od kilku do kilkudziesięciu tysięcy złotych za każdy miesiąc spędzony w więzieniu lub internowaniu. Całkowita kwota może sięgnąć kilkuset tysięcy, a nawet kilku milionów złotych, jeśli represje trwały wiele lat. Nie ma jednak z góry określonych stawek, każda sprawa wymaga indywidualnej oceny przez sąd.
Termin na złożenie wniosku
Termin przedawnienia roszczeń wynosi obecnie 10 lat i liczony jest od daty uprawomocnienia się postanowienia unieważniającego wcześniejsze orzeczenie. Przed 2019 rokiem termin ten wynosił zaledwie 1 rok, co znacznie utrudniało skuteczne dochodzenie roszczeń.
Uwaga: Termin 10-letni nie obowiązuje, jeśli represje miały miejsce bez wydania wyroku, np. w przypadku internowania czy aresztowania bez podstawy prawnej.
Czy trzeba płacić za postępowanie?
Postępowania w tego typu sprawach są zwolnione z opłat sądowych. Zarówno wniosek o unieważnienie orzeczenia, jak i o przyznanie odszkodowania, nie generują kosztów dla wnioskodawcy. Co więcej, niezależnie od wyniku sprawy, koszty postępowania pokrywa Skarb Państwa. Oznacza to, że dochodzenie swoich praw nie wiąże się z ryzykiem finansowym.
Podsumowanie
Represje polityczne z czasów PRL i stalinizmu miały dramatyczne skutki dla życia tysięcy Polaków. Choć od tamtych wydarzeń minęło wiele lat, polskie prawo daje możliwość dochodzenia sprawiedliwości, zarówno symbolicznej, jak i finansowej. Jeżeli Ty lub Twoi bliscy byliście ofiarami represji, warto rozważyć złożenie wniosku o odszkodowanie i zadośćuczynienie.