Przez obcowanie płciowe należy rozumieć nie tylko akty spółkowania, ale również stosunki analogiczne, prowadzące (lub mogące prowadzić) do zaspokojenia popędu płciowego. W orzecznictwie wskazuje się m.in. na stosunki oralne i analne oraz na stosunki homoseksualne. Istotne przy tym jest, że dla bytu obcowania płciowego konieczne jest zaangażowanie w nie organów płciowych chociaż jednej osoby - sprawcy lub pokrzywdzonego.
Przestępstwo zgwałcenia może mieć miejsce jedynie wtedy, gdy nie wystąpiło skuteczne zezwolenie osoby uprawnionej na określone zachowanie sprawcy.
Do znamion tego przestępstwa należy doprowadzenie pokrzywdzonej lub pokrzywdzonego do obcowania płciowego wbrew woli przez oddziaływanie przemocą, groźbą lub podstępem.
Przemocą w ogólnym tego słowa znaczeniu jest takie oddziaływanie środkami fizycznymi, które uniemożliwiając lub przełamując opór zmuszanego ma albo nie dopuścić do powstania lub wykonania jego decyzji woli, albo naciskając aktualnie wyrządzaną dolegliwością na jego procesy motywacyjne nastawić jego decyzję w pożądanym przez sprawcę kierunku.
Groźba jest oddziaływaniem na psychikę drugiej osoby przez przedstawienie zagrożonemu zła, które go spotka ze strony grożącego albo innej osoby, na której zachowanie grożący ma wpływ. Groźbą bezprawną jest również groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej; nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem.
Podstęp zaś polega na wprowadzeniu w błąd lub wykorzystaniu błędu ofiary w zakresie przesłanek motywacyjnych, które wpływają na powzięcie przez ofiarę decyzji co do przyzwolenia seksualnego. Nie jest podstępem podanie innej osobie tzw. afrodyzjaków, bowiem środki te nie wyłączają możliwości podjęcia decyzji woli co do zachowań dotyczących sfery seksualnej człowieka.
Natomiast podanie wyłączającego świadomość narkotyku (pigułki gwałtu) niewątpliwie wyczerpuje znamiona podstępu. Istotą podstępu jest podjęcie takich oszukańczych zabiegów, które zdolne są doprowadzić nawet rozważną, przestrzegającą zasad obyczajowości kobietę do poddania się czynowi nierządnemu.
Nie stanowi przeto takiego podstępu nakłanianie pełnoletniej, znającej działanie alkoholu kobiety do picia napojów alkoholowych, chociażby nakłaniający miał na celu odbycie z odurzoną alkoholem stosunku płciowego. Nie będzie też stanowić takiego podstępu np. oszukańcze przyrzeczenie małżeństwa lub tym bardziej oszukańcze przyrzeczenie materialnej rekompensaty za poddanie się czynowi nierządnemu. (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1974 r. III KR 105/74)
Zobacz: Czym jest recydywa?
Ustawodawca odmiennie traktuję sprawcę, który doprowadza inną osobę przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do poddaniu się innej czynności seksualnej. Inna czynność seksualna to takie zachowanie, nie mieszczące się w pojęciu obcowania płciowego, które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary (uchwała SN z 19 maja 1999 r., I KZP 17/99).
Nie każda ingerencja w narządy płciowe innej osoby, poprzedzona użyciem przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu musi pociągać za sobą dla sprawcy takiego zachowania odpowiedzialność karną z art. 197 § 2 k.k., warunkiem bowiem niezbędnym do wypełnienia znamion tego czynu jest również i to, by zachowanie sprawcy miało "charakter seksualny", to jest wiązało się z jakąś formą zaspokojenia lub pobudzenia popędu płciowego.
Zobacz: Skazani za pedofilie pod dozorem
Zgwałcenie jest przestępstwem powszechnym. Jego sprawcą może być każdy, bez względu na płeć (zarówno kobieta, jak i mężczyzna), orientację seksualną (zgwałcenie heteroseksualne i homoseksualne) czy stosunek do ofiary (osoba obca, krewny, małżonek).
Orzecznictwo Sądu Najwyższego opowiada się również za możliwością zaistnienia zgwałcenia w małżeństwie czy w kontaktach z prostytutką. Zgwałcenie jest przestępstwem umyślnym, które może być popełnione jedynie z zamiarem bezpośrednim.
W art. 197 § 3 oraz § 4 przewidziano cztery kwalifikowane formy gwałtu. Należy do nich zgwałcenie:
1) wspólnie z inną osobą (gwałt zbiorowy)
2) wobec małoletniego poniżej lat 15,
3) wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry,
4) gdy sprawca działa ze szczególnym okrucieństwem.