W przypadku braku wpłacenia należności grzywna może zostać wyegzekwowana w drodze egzekucji. Egzekucję wszczyna się zarówno wówczas gdy grzywna nie została wcale opłacona jak również wówczas gdy została opłacona w niepełnej wysokości.
Natomiast jeśli skazany nie uiścił grzywny, a egzekucja grzywny okaże się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika, że byłaby ona bezskuteczna, sąd może zamienić grzywnę nieprzekraczającą stu dwudziestu stawek dziennych na pracę społecznie użyteczną, przyjmując, że dziesięć stawek dziennych jest równoważnych miesiącowi pracy społecznie użytecznej, z zaokrągleniem do pełnego miesiąca. Pracę społecznie użyteczną określa się w miesiącach, ustalając wymiar godzin pracy w stosunku miesięcznym. Podkreślić przy tym należy, że zamiana kary grzywny na prace społecznie użyteczne może nastąpić tylko i wyłącznie za zgodą skazanego.
Zobacz: Kodeks karny wykonawczy
Wprawdzie zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest fakultatywna, a więc sąd nie ma obowiązku dokonywania takiej zamiany nawet w razie wyrażenia na to zgody przez skazanego, jednakże w przypadku, gdy skazany wnosi o wydanie takiej decyzji procesowej, obowiązkiem sądu jest dokładne ustalenie i ocena, czy istnieją przesłanki uzasadniające uwzględnienie wniosku skazanego (postanowienie SA w Lublinie z dnia 19 lipca 1999 r., II AKz 284/99, "Prok. i Prawo" 2000, nr 3, poz. 25). W razie bezzasadności wniosku, sąd wydaje postanowienie o jego nieuwzględnieniu.
Jeżeli skazany, mimo możliwości, nie uiści grzywny w terminie ani też nie podejmie prac społecznie użytecznych – Sąd orzeka wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności przyjmując, że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny dwóm stawkom dziennym; kara zastępcza nie może przekraczać 12 miesięcy pozbawienia wolności, jak również górnej granicy kary pozbawienia wolności za dane przestępstwo, a jeżeli ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 miesięcy.
Analizując powyższy przepis należy stwierdzić, że do orzeczenia w miejsce grzywny zastępczej kary pozbawienia wolności niezbędne jest spełnienie następujących przesłanek:
- skazany mimo możliwości nie uiścił w całości lub w części orzeczonej kary grzywny ani nie podjął zastępczej kary w postaci prac społecznie użytecznych
- egzekucja grzywny okaże się bezskuteczna
W odróżnieniu od prac społecznie użytecznych zamiana grzywny na zastępczą karę pozbawienia wolności nie jest uzależniona od zgody skazanego. Nie należy ona również do decyzji fakultatywnych Sądu – lecz po spełnieniu powyższych przesłanek sąd obligatoryjnie zamienia karę grzywny na zastępczą karę pozbawienia wolności.
Niemożność ściągnięcia grzywny w drodze egzekucji – jako podstawowa przesłanka zamiany grzywny na zastępczą karę pozbawienia wolności musi być faktyczna, a nie tylko hipotetyczna. Jej istnienie musi być wynikiem bezskutecznych czynności egzekucyjnych, potwierdzonych przez komornika w stosownym protokole, sporządzonym zgodnie z wymogami określonymi w art. 809 k.p.c. (zob. też postanowienie SA w Lublinie z dnia 17 stycznia 2001 r., II AKz 478/00, OSA 2001, z. 11, poz. 77). Z uwagi na fakt, że przepis odnosi się do brak zapłaty grzywny „mimo możliwości” Sąd winien również poczynić ustalenia z jakich powodów egzekucja okazała się bezskuteczna.
Zastępcza kara pozbawienia wolności wykonywana jest zgodnie z przepisami o wykonywaniu kar pozbawienia wolności. Może być ona jednak w każdej chwili przerwana w wyniku:
- Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat;
- przez złożenie kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny;
- Sąd może na wniosek skazanego, wobec którego orzeczono wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, zamienić tę karę na wykonywanie pracy społecznie użytecznej;
- Sąd może odroczyć wykonanie kary grzywny lub rozłożyć ją na raty pomimo zamiany na zastępczą karę pozbawienia wolności aż do całkowitego wykonania grzywny albo odbycia przez skazanego w całości zastępczej kary pozbawienia wolności.
Z uwagi na fakt, że najbardziej dotkliwym w skutkach jest zamiana grzywny na karę pozbawienia wolności – Sąd przed wydaniem takiego postanowienia winien wysłuchać skazanego lub jego obrońcę.
Należy również pamiętać o tym, że nieuiszczenie grzywny w terminie ma wpływ na bieg okresu zatarcia skazania. Zgodnie z art. 107 kk - zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 5 lat od wykonania kary grzywny.