Czy osoba, którą odpowiednie służby, prokuratura podejrzewa o popełnienie czynu zabronionego jest tą złą, niegodziwą osobą? Czy człowiek, wobec którego wniesiono już akt oskarżenia do sądu jest tym, który może być krytykowany za wyrządzenie określonego zła? Te pytania stawia sobie zapewne nie jedna osoba, choć są też i tacy, którzy są przekonani o winie ludzi, wobec których toczy się postępowanie karne. Tymczasem obowiązuje domniemanie niewinności.
Czym jest domniemanie niewinności?
W organach ścigania, prokuraturach, sądach nieustannie toczą się sprawy karne, w których ludzie są podejrzewani lub oskarżani o popełnienie różnych przestępstw, wykroczeń. Wśród nich są osoby nieznane większej liczbie ludzi, choć zdarzają się również osoby znane. Chodzi między innymi o tych, którzy jeszcze do niedawna na przykład pełnili ważne funkcje w społeczeństwie lub zajmowali prestiżowe stanowiska. Media informują swoich odbiorców (widzów, czytelników) o tym, że wobec nich są prowadzone postępowania karne. Pod tymi tekstami zdarzają się komentarze, z których wynika, że ich autorzy są przekonani o winie takich osób, a niekiedy wprost twierdzą, że popełnili przestępstwo.
Należy jednak mieć na uwadze to, iż w postępowaniu karnym obowiązuje ważna zasada, jaką jest domniemanie niewinności. Obowiązuje ona przez cały okres prowadzenia postępowania, także w sądzie aż do momentu uprawomocnienia się wyroku skazującego. Podkreślić należy tutaj, iż samo wydanie wyroku skazującego wcale jeszcze nie musi oznaczać, że konkretna osoba popełniła zarzucany jej czyn. Może ona bowiem jeszcze się odwołać do sądu wyższej instancji. Nierzadko zdarza się, że dzięki temu oskarżony ostatecznie zostaje uniewinniony.
Domniemanie to jest wzruszalne. Można je obalić, ale tylko na mocy prawomocnego wyroku skazującego. Uniewinnienie powoduje oczyszczenie człowieka z zarzutów, a te wcale jeszcze nie przesądzają o tym, że dana osoba popełniła konkretny czyn. Po ich postawieniu właśnie po to jest postępowanie by to sprawdzić, udowodnić.
Postępowanie karne zarówno na etapie fazy przygotowawczej jak również sądowej ma na celu przede wszystkim możliwie jak najdokładniejsze zbadanie, udowodnienie tego czy rzeczywiście konkretny człowiek w określonym miejscu i czasie dopuścił się czynu, który wyczerpuje znamiona czynu zabronionego określonego w prawnokarnym przepisie ustawy.
Domniemanie niewinności to nakaz skierowany przede wszystkim do podmiotów procesowych, czyli między innymi sądu, prokuratora, przed którymi toczy się postępowanie. Jednakże obejmuje ono również całe społeczeństwo. Dziennikarze oraz inni ludzie nie powinni więc twierdzić, że ktoś oskarżony przed sądem z pewnością jest przestępcą. Takie zachowania mogą skutkować bowiem konsekwencjami prawnymi. Mogą to być np. skutki cywilnoprawne z tytułu naruszenia dóbr osobistych konkretnej osoby (art. 23, 24 kc, dobrami osobistymi są np. dobre imię, wizerunek). Jest też możliwość poniesienia odpowiedzialności karnej z tytułu dopuszczenia się zniesławienia (art. 212 kk). Oczywiście w przypadku ludzi znanych w społeczeństwie waga ewentualnych naruszeń będzie większa.
Obowiązek przestrzegania zasady domniemania niewinności powoduje, że dziennikarze w swoich tekstach powinni między innymi unikać sformułowań takich jak np. „morderca”, „sprawca”, „złodziej” w odniesieniu do ludzi, którzy mają status podejrzanego, oskarżonego.
Kiedy następuje uniewinnienie?
Należy zaznaczyć, iż uniewinnienie następuje w przypadku udowodnienia braku winy jak również w sytuacji gdy po przeprowadzonym postępowaniu nadal istnieją niedające się usunąć wątpliwości co do zawinienia. Taki tok rozumowania potwierdza między innymi Europejski Trybunał Praw Człowieka w orzeczeniu Vassilos Stavropoulos przeciwko Grecji z 27 września 2007 r. – Izba (Sekcja I), skarga nr 35522/04, § 39. By można było zastosować skazanie to wina musi zostać udowodniona przez oskarżyciela. Co więcej, musi on także za pomocą argumentacji usunąć wątpliwości dotyczące tego czy oskarżony rzeczywiście popełnił konkretny czyn zabroniony czy nie.
Należy mieć na uwadze, że nawet w sprawach, w których wina oskarżonego wydaje się niemal pewna może czasami na skutek przeprowadzonego postępowania dowodowego okazać się (nawet w ostatniej chwili), że to nie on, a ktoś inny dopuścił się popełnienia konkretnego czynu.
Zasada domniemania niewinności została unormowana w art. 5 kpk, ale nie tylko. Odnosi się do niej również art. 42 ust. 3 Konstytucji RP. Jest ona zawarta także w prawie międzynarodowym między innymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Z omawianym zagadnieniem ściśle związana jest również zasada prawa do obrony.
Bibliografia:
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny
- Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku
- Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r.
- Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolnościach z dnia 4 listopada 1950 roku
- Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w orzeczeniu Vassilos Stavropoulos przeciwko Grecji z 27 września 2007 r. – Izba (Sekcja I), skarga nr 35522/04, § 39
- Malicka – Ochtera A., Konsekwencje obowiązywania zasady domniemania niewidnności, Administracja a zarządzenie pod red. A. Kołodziejskiej, A. Korzeniowskiej – Polak, Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk, Łódź – Warszawa 2019 r., s. 63-70.