W społeczeństwie panuje mylne przekonanie, iż list żelazny i list gończy to to samo. Powyższych pojęć w żadnym wypadku nie można uznać za synonimy. Różnica między listem żelaznym a listem gończym jest fundamentalna, a w analizie tych dwóch dokumentów warto zrozumieć ich przeznaczenie oraz skutki, jakie mogą wywołać.
List gończy
List gończy silnie związany jest z poszukiwaniem oskarżonego. Zgodnie z art. 278 k.p.k., jeżeli miejsce pobytu oskarżonego lub osoby podejrzanej nie jest znane, zarządza się jego poszukiwanie.
W myśl kolejnych przepisów Kodeksu postępowania karnego, jeżeli oskarżony, w stosunku, do którego wydano postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, ukrywa się, sąd lub prokurator może wydać postanowienie o poszukiwaniu go listem gończym (w przypadku, w którym postanowienie o tymczasowym aresztowaniu nie było wydane, można wydać je bez względu na to, czy nastąpiło przesłuchanie podejrzanego).
W praktyce przed oficjalnym wydaniem listu gończego zarządza się wszczęcie poszukiwań podejrzanego (oskarżonego). Organy publiczne starają się ustalić adres oraz odszukać osobę poszukiwaną – dopiero, gdy te działania okażą się bezskuteczne zarządza się wydanie listu gończego.
W razie ujęcia i zatrzymania osoby ściganej listem gończym należy niezwłocznie doprowadzić ją do sądu, który wydał postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, w celu rozstrzygnięcia przez sąd o utrzymaniu, zmianie lub uchyleniu tego środka, chyba że prokurator po przesłuchaniu zatrzymanego zmienił już środek zapobiegawczy lub uchylił tymczasowe aresztowanie.
W sytuacji, w której wobec osoby poszukiwanej wydanych jest więcej listów gończych wystarczające jest doprowadzenie do jednego z sądów, które wydały postanowienie o tymczasowym aresztowaniu.
Treść listu gończego składa się z oznaczenia kilku elementów tj.:
1) sądu lub prokuratora, który wydał postanowienie o poszukiwaniu listem gończym;
2) dane o osobie, które mogą ułatwić jej poszukiwanie, a przede wszystkim personalia, rysopis, znaki szczególne, miejsce zamieszkania i pracy, z dołączeniem w miarę możliwości fotografii poszukiwanego;
3) informację o treści zarzutu postawionego oskarżonemu oraz o postanowieniu o jego tymczasowym aresztowaniu albo o zapadłym wyroku;
4) wezwanie każdego, kto zna miejsce pobytu poszukiwanego, do zawiadomienia o tym najbliższej jednostki Policji, prokuratora lub sądu.
Należy pamiętać, że w liście gończym można wyznaczyć nagrodę za ujęcie osoby poszukiwanej lub przyczynienie się do jej znalezienia (osoba przekazująca informację na temat poszukiwanego pozostaje anonimowa).
List żelazny
W odróżnieniu od listu gończego, list żelazny wydany zostaje na wniosek oskarżonego przebywającego za granicą, który chce odpowiadać z wolnej stopy. List żelazny umożliwia oskarżonemu (podejrzanemu) pozostawanie na wolności w zamian za to, że aż do prawomocnego zakończenia postępowania:
1) będzie się stawiał w oznaczonym terminie na wezwanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym - także na wezwanie prokuratora;
2) nie będzie się wydalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju;
3) nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne.
W razie nieusprawiedliwionego niestawienia się oskarżonego na wezwanie lub naruszenia innych warunków wymienionych w właściwy miejscowo sąd okręgowy (prokurator w postępowaniu przygotowawczym) orzeka o odwołaniu listu żelaznego. Na postanowienie w przedmiocie odwołania listu żelaznego oskarżonemu przysługuje odwołanie.
W zależności od etapu postępowania list żelazny wydaje właściwy miejscowo sąd okręgowy lub prokurator. Należy pamiętać, że wydając list żelazny sąd uchyla tymczasowe aresztowanie.
Wydanie listu żelaznego można uzależnić od złożenia poręczenia majątkowego. W razie odwołania listu żelaznego z powodu naruszenia warunków jego udzielenia przez oskarżonego (podejrzanego) wartości majątkowe udzielone z tytułu poręczenia ulegają przepadkowi lub ściągnięciu.