Obecnie w polskim postępowaniu karnym system trybów ścigania przestępstw kształtuje się następująco:
Tryb ścigania z oskarżenia publicznego (z urzędu)
Tryb ścigania z urzędu jest wyrażeniem zasady legalizmu, w myśl której organy ścigania obowiązkowo podejmują czynności w chwili ujawnienia przestępstwa. W tym trybie ścigana jest znaczna większość przestępstw wymienionych w kodeksie karnym i ustawach szczególnych, które za pewne zachowania przewidują odpowiedzialność karną (np. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, Ustawa o ochronie zwierząt). Jeżeli ustawa milczy na temat trybu ścigania to oznacza, iż przestępstwa te ścigane są z oskarżenia publicznego.
Tryb ścigania na wniosek pokrzywdzonego
Tryb ścigania na wniosek oznacza, że postępowania przygotowawcze może zostać zainicjowane w chwili złożenia wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej. Policja z chwilą uzyskania takiego wniosku będzie dalsze czynności w postępowaniu przygotowawczym podejmować z urzędu. Przestępstwa ścigane na wniosek dotyczą gróźb karalnych, zniszczenia mienia, niektórych przestępstw popełnianych na szkodę osób najbliższych, zgwałcenia i innych.
Jeżeli składa się wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców, obowiązek ścigania istnieje również wobec tych osób, które mają ścisły związek z czynem osoby wobec której wniosek taki złożono. Od tej zasady istnieje odstępstwo wobec wniosku o ściganie osoby najbliższej. Wniosek o ściganie w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej bądź małoletniej może złożyć jej przedstawiciel ustawowy. Nie ma znaczenia fakt, że osoba małoletnia nie chce składać takiego wniosku.
Zobacz: Kontrola ruchu drogowego przez Policję
Postępowanie toczy się na żądanie uprawnionego przedstawiciela. Wniosek o ściganie można cofnąć do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, chyba że chodzi o przestępstwo zgwałcenia. W postępowaniu przygotowawczym następuje to za zgodą prokuratora, w postępowaniu sądowym za zgodą sądu. Cofnięcie wniosku nie wymaga jego uzasadnienia, ale ponowne złożenie wniosku o ściganie w tej samej sprawie jest niedopuszczalne. Do czasu uzyskania wniosku Policja wykonuje jedynie czynności niecierpiące zwłoki.
Tryb ścigania z oskarżenia prywatnego
Podobną funkcję pełni tryb ścigania z oskarżenia prywatnego. Przestępstwa z oskarżenia prywatnego zawarte w kodeksie karnym dotyczą zniesławienia (art. 212 k.k.), zniewagi (art. 216 § 1 k.k.), naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 § 1 k.k.), spowodowania lekkich obrażeń ciała (art., 157 § 2 k.k.), zaś z innych ustaw tryb taki przewiduje np. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Ustawa Prawo prasowe.
W sprawach z oskarżenia prywatnego postępowanie wszczyna się z chwilą złożenia przez pokrzywdzonego prywatnego aktu oskarżenia. Akt ten może ograniczyć się do wskazania w nim osoby oskarżonego i określenia zarzucanego mu czynu, jak również wskazanie dowodów popierających oskarżenie oraz powinien spełniać wymogi pisma procesowego, określone w art. 119 kodeksu postępowania karnego.
Jeżeli prywatny akt oskarżenia nie spełnia wymogów formalnych jest zwracany pokrzywdzonemu w celu usunięcia braków. Również złożenie zawiadomienia na Policji powoduje wszczęcie postępowania prywatnoskargowego, lecz Policja wówczas wykonuje jedynie czynności w niezbędnym zakresie zmierzające do zabezpieczenia dowodów a następnie przekazuje skargę do właściwego sądu. Jeżeli interes społeczny tego wymaga, Prokurator może objąć przestępstwo prywatnoskargowe ściganiem z urzędu.
Zobacz również serwis: Sprawy karne